Panaggaud nga Agtungpal ken Patay

Babaen ti mannurat ti Agriingkayo! idiay Francia

PANUNOTENTAYO laengen ti buya. Idiay sangladan ti Marseilles iti Mediteraneo, umim-imatang ti adu a tattao bayat a pumampanaw ti galley (magaudan a barko a pakigubat) a kabarbaro nga imbaon ti ari ti Francia. Dayta ti maysa kadagiti kapintasan pay laeng a barko a naglayag kadagiti baybay. Naarkosan ti kutit ti barko kadagiti komplikado a kitikit ken adu a balitok ken perlas. Nanayonan pay ti kinaranga ti kubierta gapu kadagiti nagsayaat ti pannakabordana a lupot. Bayat a silnagan ti init iti bigat ti nangayed a buya, dadduma ti sipapannakkel a mangpampanunot iti reputasion ni Ari Louis XIV kas “ti Ari Init.”

Idi maika-17 a siglo, dagiti soldado laeng ti agusar kadagiti galley, ngem inkeddeng ni Ari Louis XIV a paaduen dagiti galley-na agingga iti 40​—ti kaaduan a bilang ti grupo dagiti galley iti Mediteraneo. Sigun kadagiti eksperto, umdas koma idin ti 20 para iti pakasapulanna. Ania ti panggep ti kasta a kaadu dagiti galley?

Inlawlawag ti mamalbalakad iti ari a ni Jean-Baptiste Colbert: “Awan ti pannakabalin nga ad-adda a mangipabigbig iti kinatan-ok ti prinsipe ken ad-adda a mangidayaw kenkuana kadagiti ganggannaet no di dagiti galley.” Kinapudnona, ti pannakaidayaw ti kangrunaan a gandat dagiti galley ni Louis. Ngem, ania ti supapak dayta a pannakaidayaw?

Usigentayo ti panagsagaba dagiti tattao. Napekpek ti 450 a para gaud iti kubierta ti galley a kurang nga 45 a metro ti kaatiddog ken 9 a metro ti kaakabana. Nagnaed ken nagtrabahoda iti kastoy a nailet a lugar iti adu a bulan. Naggaddilda gapu iti naapgad nga angin ti baybay, ken nagpiglat ti bagida gapu iti masansan a pannakakabil. Kagudua ti natay iti daytoy aw-awagan dagiti historiador a Pranses a “kadawelan a manangdadael kadagiti lallaki.”

Kinapudnona, ti nakaitan-okan ken nakaidayawan ti sumagmamano ti nagtungpal iti panagsagaba ken ipapatay ti adu. Sadino ngarud ti nangalaan ti ari iti rinibribu a para gaud iti 40 a galley-na?

Panangsapul Kadagiti Para Gaud

Idi Edad Media, dagiti para gaud​—wenno galeotti, kas pangawag kadagitoy​—ket siwayawaya a tattao. Ti panaggaud ket maibilang idi a nadayaw a propesion. Ngem, idi maika-17 a siglo, nagbalbaliw ti kasasaad. Dadduma a para gaud, a naawagan Turko, ti nagatang manipud iti Imperio ti Ottoman. Muslim ti kaaduan kadagitoy, nupay dadduma ti pasurot ti kadawyan a relihion. Nausar met a para gaud dagiti balud gapu iti gubat.

“Ti panangibaon kadagiti mannakigubat nga Iroquois wenno American Indian kadagiti galley ti Ari Init ti maysa kadagiti makarimon ken minamaag unay a pamuspusan tapno ‘paaduen’ dagiti tripulante,” kuna dagiti historiador a Pranses. Napaneknekan a biddut ti panangkemmeg kadagiti Katutubo nga Americano. Idi 1689, masapul a mapagawidda idi binutbuteng ti nasnasion nga Iroquois dagiti nagkauna a nangsakup a Pranses.

Ngem ad-adu pay a para gaud ti kasapulan dagiti proyekto ni Louis nga agpaay a pakaitan-okanna. Adda napanunot ni Colbert a solusion. Impakaammona kadagiti mahistrado ti tarigagay ti ari a “no mabalin, sentensiaanda ti kaaduan a kriminal ket imbes a dusaen ida iti ipapatay, ibaonda la idan nga agtrabaho kadagiti galley.” Saanen a kabarbaro daytoy a pannakaaramat dagiti kriminal. Nagbalin idin dagiti balud a tagabo kadagiti galley bayat ti pannakigubat ti Francia iti Italia agarup dua a siglon sakbayna. Ngem, awan ti umartap iti bilang dagiti naibaon iti galley bayat a nagturay da Louis XIV ken ti apokona iti tumeng a ni Louis XV. Nanipud 1680 agingga iti 1748, agarup 60,000 a lallaki ti nasentensiaan nga aggaud. Siasino dagitoy a tagabo kadagiti galley?

Siasino Dagiti Naala?

Ordinario a kriminal ti kagudua kadagiti naibaon iti galley. Dagitoy dagiti mammapatay ken di unay nasigo a mannanakaw. Kastoy met ti pannakadusa dagiti mammuslit, a no dadduma buklenda idi ti kaaduan kadagiti para gaud.

Kanayonanna, dagiti tattao a naibilang a kababaan iti kagimongan ti napilit nga agbalin a para gaud kadagiti galley. Idi 1666, insurat ti opisial a mangay-aywan kadakuada idiay Marseilles: “Maikeddeng koma a maala dagiti nasadut, peregrino, . . . Gypsy, ken dadduma nga agalla-alla ket punuenda ti intero a galley kadagitoy. . . . Dayta ti mangdalus iti lubong kadagiti makapadagsen ken awan serserbida a tattao.” Pinagpambarda a tapno mataginayon kano ti urnos iti kagimongan, maala dagiti Gypsy ken dagiti nakurapay. Ket idi 1660, pinilitda nga innala uray dagiti peregrino a Polako a bumisbisita iti sagrado a lugar ti Francia!

Dagiti nagikkat a soldado ti dadduma pay a naala nga aggaud. Kalpasan a nakautiboda, nasentensiaanda iti inggat’ tungpal biag a panaggaud kadagiti galley. Napingas ti agong ken lapayag dagiti nagikkat a soldado, namarkaan ti pingpingda iti emblema ti ari a fleur-de-lis, ken nakalboda. Kabayatan ti namin-adu a pannakigubat ni Louis XIV nanipud 1685 agingga iti 1715, agarup 17,000 a nagikkat a soldado ti naipan kadagiti galley. Ania ti agur-uray kadagitoy a lallaki?

Ti Panagsagabada

Kinapudnona, nangrugi ti rigat dagiti para gaud sakbay pay a naipanda iti baybay. Temporario a naibaludda nga umuna iti innem a bulan sakbay a nakawaranda a kadua ti ginasut a sabsabali sada naulod a naipan idiay Marseilles. Para iti dadduma, kas kadagidiay naggapu iti Brittany wenno Paris, daytoy kapilitan a martsa ket nasurok a makabulan a nakaam-amak a pannagna iti 800 a kilometro. Maysa a tao idi a panawen ti nangawag iti dayta a “kaulpitan a dusa dagiti balud.” Adu ti natay iti dalan.

Nupay kasta, saan laeng a ti nawatiwat a panagdaliasat wenno ti bassit a taraon ti nakatayanda. Nakaro ti panangmaltrato dagiti guardia kadagiti balud. Adu ti natay gapu iti pannakakabkabil, bisin, ken di pannaturog. Malaksid iti dayta, di unay makipagrikna ti tattao a nalabasan dagiti lallaki iti dalanda iti daga ti Francia. Kinuna dagiti babbai iti agpakpakaasi a balud nga agkidkiddaw iti danum iti malabasan a lugar: “Itultuloymo ti magna! Ta idiay papanam, adunto ti danum!”

Kagudua Kadagitoy ti Natay

Adu kadagidiay a balud ti di pay idi nakakita iti baybay, nangruna kadagiti galley. Nakaam-amak ngarud a kapadasan ti isasangpet idiay Marseilles. Insurat ti maysa kadakuada a naulod dagiti balud iti awan kargana a galley sada nasukimat a kas “kadagiti baka a nagatang iti pagtagilakuan.” Iti sistema ti galley, naisurat dagiti personal a kasasaadda, ket naikkan dagiti balud iti numero a pakabigbigan imbes a ti naganda. “Awan duadua a ti panagbalin a maysa kadagiti para gaud ti nangriribuk kadakuada ken nangparigat unay iti panunot ken bagida,” kuna ti maysa a historiador. Nupay kasta, nadawdawel a pannakatrato ti agur-uray idi kadakuada.

Iti maysa a seksion a dua ket kagudua a metro ti kaatiddogna ken maysa ket kakapat a metro ti kalawana, agnaed ken aggaud ti lima a lallaki iti adu a bulan a naikawar kadagiti tugawda. Tunggal para gaud adda pagtugawanna a 45 laeng a sentimetro. Nakail-ilet ti disso nga uray la a di mapilko dagiti lallaki ti takiagda bayat nga aggagaudda. Tunggal gaud ket di kumurang a 12 a metro ti kaatiddogna ken agtimbang iti nasurok a 130 a kilo. Makakettang ti panaggaud iti adu nga oras, a dangranna ti masel dagiti para gaud ken paksuyanna ida. ‘Kaasping dayta ti panagtrabaho iti karirigatan a trabaho iti nasalimuot a klima,’ kuna ti maysa a historiador.

Nababa dagiti galley, ket maysa la a metro manipud iti danum ti kangato ti nagtugawan dagiti para gaud. Kas banagna, kanayon a maupranda, ken masansan nga aggaudda a nakauper ti sakada, isu a naggaddilda gapu iti angin iti baybay. Bassit ti rasionda a taraon. “Inaramid dagiti balud ti aniaman tapno agbiagda,” kuna ti maysa a historiador. Dandani imposible ti aglibas. Natignay dagiti lokal a mannalon ken trabahador a makiraman iti panagsapul iti siasinoman a naglibas gapu iti gunggona a maited iti tunggal masarakanda. Adda laeng nagballigi a 1 iti kada 100.

Manmano a natungpal dagiti sentensia. Isu a ti para gaud a nakondenar iti sumagmamano a tawen nalabit aggaudto pay laeng kalpasan iti 25 a tawen. Agarup kakatlo kadagiti lallaki ti natay iti las-ud ti tallo a tawen. No magupgop, natay ti kagudua kadagiti para gaud. Agpada ti kaadu dagiti natay kadagiti simmardengen a para gaud ken dagiti aggagaud pay laeng idiay baybay. Bayat ti kalam-ekna idi 1709/10, kakatlo kadakuada ti natay gapu iti bisin ken nakaro a lamiis. Nakalkaldaang ta dadduma ti naibaon kadagiti galley gapu laeng iti relihionda.

Nakondenar Gapu iti Pammatida

Idi 1685, winaswas ni Ari Louis XIV ti Pammilin iti Nantes, ket naiparit ti Protestantismo ditoy Francia.a Agarup 1,500 a Protestante ti nakondenar a maibaon kadagiti galley agsipud ta dida nagpakomberte iti Katolisismo wenno pinadasda ti pimmanaw iti pagilian. Napasamaken ti kastoy a panangdusa kadagiti “erehe” idi 1545, idi imbilin ni Ari Francis I a maibaon ti 600 a pasurot ni Waldob kadagiti galley. Iti sidong ti turay ni Louis XIV, ti maaw-awagan a Kristiano nga ari, kimmaro ti panangidadanes.

Apay a napagtrabaho dagiti Protestante kadagiti galley? Imbaga ti maysa nga opisial ti ari ti rason: “Awan ti sabali a pamay-an a mapasubli dagiti erehe iti kina-Katoliko no di ti panangpilit kadakuada.” Kuna pay ti maysa a historiador: “Namnamaen idi ti ari nga apaman a malang-abda ti ‘angin iti galley,’ kaaduan kadagiti nakondenar a Protestante tallikudandanton ti relihion a nakaigapuan ti nakaro a pannakaparigatda.” Ngem, kaaduan kadakuada ti di nangtallikud iti relihionda tapno mawayawayaanda. Nagbanaganna, masansan a nakabkabilda babaen ti panangdurog ti Katoliko a tsaplin ti barko. Natay ti dadduma; dadduma ti naaddaan kadagiti piglat a nagtalinaed iti intero a panagbiagda.

Agpapan pay daytoy nakaro a kinaranggas, sigagagar nga inranud dagiti Protestante ti pammatida iti sabsabali. Kas resultana, nagbalin a Protestante ti dadduma, agraman ti maysa a tsaplin a Katoliko. Dagidiay naibilang a kapeggadan, dagiti de adal a Protestante, naikkatda kadagiti galley ket naibartolinada tapno matayda sadiay. Ngem, daytoy ti di nangpasardeng iti panagtitinnulong dagiti Protestante a para gaud. Nangyurnosda ketdi iti klase ti panagbasa ken panagsurat para iti kakaduada a di makabasa.

Linaglagip dagiti nakondenar no apay a maidaddadanesda. “No ad-adda nga agsagabaak, ad-adda met nga ayatek ti kinapudno a pagsagsagabaak,” insurat ti Protestante a ni Pierre Serres. Nagalinggaget ti adu a pagilian a nakadamag iti panangidadanes ti Francia gapu iti relihion. Idi 1713, inkagumaan ni Reyna Anne iti England ti pannakawayawaya ti adu a nakondenar. Ngem maisupadi iti napasamak iti napalabas, napagtalaw dagiti Protestante a maparparitan idi a pumanaw manipud Francia.

Panagpatingga Dagiti Galley

Idi agangay, nagin-inuten a naisardeng ti pannakausar dagiti galley, gapu iti panagbalbaliw ti nabigasion, pannakigubat babaen kadagiti barko, ken ti kurang a magasto. Gapu kadagiti problema ni Ari Louis XIV iti pinansial, nakissayan dagiti paggastosan. Idi 1720, adda laeng 15 a nabati a barko, ket manmanon a mausarda. Iti kaaduan a tiempo, dagiti para gaud nagnaedda idiay Marseilles, a sadiay nagbalinda a paset iti tay-ak ti ekonomia iti siudad. Nagtrabahoda kadagiti asideg a paktoria ti sabon wenno naglakoda iti kawes nga inabelda. Kamaudiananna, idi 1748 naipaulog ti linteg a nangipatingga iti pannakausar dagiti galley.

Dagiti Pranses malaglagipda pay laeng dagiti galley. No marigatanda, masansan a kunaen dagiti Pranses: “Quelle galère!” wenno iti literal nga Iloko, “Anian a galley!” Nagadu ti maammuantayo maipapan iti biag kadagiti galley babaen iti personal a salaysay dagiti para gaud a Protestante. Agpapan pay iti nalawag a narelihiosuan a panangidumduma, nangbuangayda iti organisasion a timmulong ken nangpabileg kadakuada iti moral ken iti material tapno makaandurda. Napateg ti panagibtur ken namnama tapno makalasatda, ket dida kayat ti makikompromiso.

Makapainteres ta no amirisen ti kinapanatiko iti relihion idi a tiempo, nasdaaw dagiti historiador idi a situtulok dagiti hues a “mangipaalagad iti linteg a mangipaay iti agpapada a kasasaad kadagiti nasingpet, nasungdo nga iturayan ken kadaksan a kriminal.”

Kinapudnona, ti pakalaglagipan kadagiti tagabo iti galley agtalinaedto a nabileg a pammaneknek iti nakaro a panangirurumen ti tao iti padana a tao. Wen, “ti tao dinominaranna ti tao iti pakadangrananna.” (Eclesiastes 8:9, NW) Makaparagsak ta asidegen ti tiempo a ti dinutokan ti Dios nga Agturay a ni Jesu-Kristo, “ispalennanto daydiay napanglaw nga agpatpatulong, kasta met daydiay naparigatan ken siasinoman nga awanan katulongan.”​—Salmo 72:12-14, NW.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 13]

Naggaudda iti sidong dagiti nakapimpiman a kasasaad

[Credit Line]

© Musée de la Marine, Paris

[Ladawan iti panid 15]

Kastoy ti kayulogan ti kapsion iti ngato ti ladawan a naisurat iti Pranses: “Dagiti sigurado ken umiso a pamay-an a panangpasubli kadagiti erehe iti kina-Katoliko.” Ti petsa ti ladawan ket 1686

[Picture Credit Line iti panid 12]

Panid 2, 12, ken 15: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris