Dagiti Mammapatay a Dalluyon​—Sarsarita ken Aktual a Pasamak

SUMAGMAMANO a minuton a nakalnek ti init. Iti daydi a natalingenngen a Biernes, Hulio 17, 1998, dagiti lallaki, babbai, ken ubbing iti sumagmamano a babassit a purok iti makin-amianan nga aplaya ti Papua New Guinea ti kellaat a ginunggon ti ginggined a 7.1 ti kapigsana iti uneg ti daga. “Ti kapigsaan a gunggon” kuna ti Scientific American, “ginunggonna ti 30 a kilometro (dandani 19 a milia) nga aplaya . . . ken kellaat a dinispormana ti tapaw ti taaw. Timmambukor ti gagangay a patag a tapaw ti baybay, a nangpataud iti nakabutbuteng a tsunami.”

Kinuna ti maysa a nakapaliiw nga isut’ nakangngeg iti kasla gurruod iti adayo, nga in-inut a simmardeng bayat nga in-inut nga immes-es ti baybay agingga nga ab-ababaw payen ngem iti gagangay. Sumagmamano la a minuto kalpasanna, nakitanan ti umuna a dalluyon, nga agarup tallo a metro ti kangatona. Linabsan ti dalluyon idi taytarayanna dayta. Ti maikadua a dakdakkel a dalluyon ti nangpatag iti purokna ken nangyanud kenkuana iti dandani maysa a kilometro, iti asideg a kabakiran ti parakad. “Dagiti reprep a naisalat iti tuktok dagiti kayo a palma impakitana a nadanon dagiti dalluyon ti 14 a metro [46 a pie],” kuna ti Science News.

Dagita a nagdadakkel a dalluyon iti rabii ti nanggudas iti di kumurang a 2,500 a tattao. Kas iti di ninamnama a mapasamak, maysa nga agnegnegosio iti tabla ti nagidonar iti tabla nga agpaay kadagiti baro nga eskuelaan, ngem dandani awanen ti nabati nga ubbing nga ageskuela. Dandani amin​—nasurok a 230​—ket pinatay ti tsunami.

Ania Dagiti Tsunami?

Ti tsunami ket maysa a Hapones a sao a kaipapananna “dalluyon iti sangladan.” Daytoy ti “maitutop a termino,” kuna ti libro a Tsunami!, “ta dagitoy a dadakkel a dalluyon ti masansan a pakaigapuan ti ipapatay ken pannakadadael dagiti sangladan ken purok iti aplaya ti Japan.” Ania ti pakaigapuan ti nakaskasdaaw a kapigsa ken kadakkel dagitoy a karkarna a dalluyon?

No dadduma maawagan dagiti tsunami nga aluyo. Ngem ti kinapudnona, dagiti aluyo ket basta dalluyon a maigapu iti panagatab ken panagugot ken epekto ti grabidad iti init ken bulan. Di maipadis iti tsunami uray ti nagdadakkelan a dalluyon​—a nasurok a 25 a metro no dadduma​—nga iduron ti alawig. No bumatokka kadagitoy nga aluyo, matakuatam a kumapuy ti puersada bayat nga umad-adalem ti batokem. Nakataltalinaay ti danum iti partikular a kaadalem. Ngem saan a kasta dagiti tsunami. Ti puersada ket aggapu iti tapaw ti taaw agingga iti tukokna, nupay adu a kilometro ti kaadalemna!

Nauneg ti saknapan ti tsunami ta kaaduanna a maigapu dayta iti kasta unay a panaggaraw ti pakabuklan ti daga iti tukok ti baybay. Gapu iti daytoy, tukoyen ti adu a sientista dagiti tsunami a kas dalluyon a patauden ti ginggined. Mabalin a tumambukor ti tukok ti baybay, a mangital-o iti danum iti ngatuenna ken umadalem iti nalabit 25,000 a kilometro kuadrado. Wenno mabalin a lumsek ti tapaw ti taaw, a kellaat a mangpataud iti kasla lungog iti rabaw ti taaw.

Aniaman kadagitoy ti mapasamak, gapu iti grabidad, agatab ken agugot ti danum​—a mangpataud iti agsasaruno nga agal-alikuno a dalluyon, kas iti mapasamak no mangibarsakka iti bato iti libtong. Daytoy a kasasaad pagbalinenna a palso ti nalatak a sarsarita a dagiti tsunami ket basta maymaysa a nadawel a dalluyon. Imbes ketdi, dagitoy ket gagangay nga agsaknap nga agsasaruno a dalluyon a naawagan a tsunami. Mabalin met a dagiti tsunami ket patauden dagiti panagbettak ti bulkan wenno panagreggaay ti daga iti uneg ti baybay.

Maysa kadagiti kakaruan ti panangdadaelda nga agsasaruno a tsunami a nailanad iti pakasaritaan ket timmaud idi Agosto 1883, gapu iti panagbettak ti Krakatau, maysa a bulkan idiay Indonesia. Nakagteng ti dadduma a dalluyon iti di nakapapati a kangato nga 41 a metro iti tapaw ti baybay ket inyanudda ti agarup 300 nga ili ken purok iti aplaya. Ti bilang dagiti natay ket nalabit nasurok pay nga 40,000.

Dua a Kalidad ti Tsunami

Dagiti dalluyon a patauden ti angin ket saan a napegpegges ngem iti 100 a kilometro kada oras, ken gagangay a nabambannayatda nga amang. “Iti kasumbangirna, dagiti tsunami,” kuna ti libro a Tsunami!, “nalabit agdaliasatda a kas iti kapegges ti eroplano a jet, iti nakaskasdaaw a 800 a kilometro iti kada oras wenno napegpegges pay iti adalem a danum iti tukok ti baybay.” Kaskasdi, nupay napeggesda, saan a napeggad dagitoy iti adalem a danum. Apay?

Umuna, agsipud ta iti taaw, gagangay a ti maymaysa a dalluyon ket agarup tallo a metro laeng ti kangatona; ken maikadua, agsipud ta mabalin a ginasut a kilometro ti nagbabaetan dagiti tapaw ti dua a dalluyon, isu nga in-inut nga umablat. Gapuna, mabalin a lumabas dagiti tsunami iti sirok ti barko a di madmadlaw. Ti kapitan ti barko nga adda iti taaw iti maysa kadagiti Isla ti Hawaii dina man la nadlaw a limmabas ti maysa a tsunami agingga a nakitana ti nagdakkel a dalluyon a nangdadael iti adayo nga aplaya. Kaaduanna, ti alagaden tapno natalged dagiti barko iti baybay ket masapul nga addada iti danum a di kumurang a 100 a kadeppa, wenno 180 a metro ti kaadalemna.

Agbaliw ti kalidad dagiti tsunami no dandanidan umablat iti takdang ken dumtengdan iti ab-ababaw a danum. Ditoy, ti ilalasatda iti tukok ti baybay pabannayatenna ti dalluyon​—ngem saan nga agpapareho. Kanayon nga ad-adalem ti likudan ti dalluyon ngem iti sanguanan isu a medio napegpegges bassit ti panagdaliasatna. No kasta, agaassideg ti baet dagiti dalluyon, ket tumayok ti dalluyon bayat a bumannayat ti kapeggesna. Kabayatanna, agkikinnamakam dagiti sumarsaruno a dalluyon, ket agdadarisonda iti makinsango a dalluyon.

Iti maudi a kasasaadda, mabalin nga umablat ti tsunami a kas agdapla a dalluyon wenno kas pader a danum a maawagan bore, ngem ad-adda a gagangay a makita dagitoy kas nagbiit nga umadalem a layus ti atab nga ad-adalem ngem iti gagangay. Natakuatanen nga umadalem ti danum iti nasurok a 50 a metro ngem iti gagangay a tapaw ti baybay sana isapda dagiti reggaay, ikan, ken uray pay dagiti natikap a korales iti kaadayo a rinibribu a metro iti nasulinek a paset ti pagilian, ket talipuposenna amin a madalapusna.

Makaallilaw ti umuna a pagilasinan ti sumungsungad a tsunami ta saan a kanayon nga agparang a kas atab nga umad-adani iti aplaya. Mabalin a kasunganina ketdi​—karkarna a panagugot a mangpaatian iti aplaya, luek, ken sangladan, a mangibati kadagiti ikan nga agpalpalagapag iti darat wenno kapitakan. Ti damo a kasasaad ket agpannuray iti paset ti agsasaruno a dalluyon nga umuna a dumteng iti aplaya​—ti panagpangatona wenno panagdissuorna.a

No Maugotan ti Aplaya

Natalingenngen ti rabii idi Nobiembre 7, 1837, idiay Maui nga isla ti Hawaii. Agarup alas siete iti dayta a rabii, kuna ti libro a Tsunami!, naugotanen ti aplaya iti danum, ket naibuyangyangen dagiti kadilian ken naisadsaden dagiti ikan. Adu kadagiti taga isla ti naayatan a timmaray tapno agpidut kadagiti ikan, ngem sumagmamano a naridridam a tattao ti timmaray a napan iti nangatngato a lugar, tangay mabalin a napadasanda idin ti dandani manen mapasamak. Di nagbayag, dimteng ti nakaam-amak a napegges nga atab ket inyanudna nga impauneg iti 200 a metro ti intero a purok a buklen ti 26 a balbalay a naaramid iti pan-aw, agraman dagiti umili ken dinguenda, sana insapda ida iti bassit a dan-aw.

Iti daydi met la a rabii, rinibu a tattao ti aguurnong iti aplaya iti maysa pay nga isla gapu iti maysa a serbisio ti relihion. Naminsan manen a ti kellaat a panagugot ti danum ti nanggutugot kadagiti binunggoy a nausiuso a taga Hawaii a mapan iti aplaya. Pagammuan ta addan nagdakkel a dalluyon a nakadanon agingga iti 6 a metro a nangatngato ngem iti gagangay a kaadalem ti danum. Kellaat a nagparang a dida ammo ti naggapuanna ket sipepegges a nagpa-aplaya a kas “iti kapegges ti pangkarera a kabayo,” sigun iti maysa a nakakita. Dagiti nalaing nga aglangoy ket inyanud pay ti danum nga agsubsubli iti taaw, a sadiay ti nakalmesan ti dadduma gapu iti bannogda.

Kasano Kasansan ti Itataudda?

“Nanipud 1990,” kuna ti Scientific American, “10 a tsunami ti nangalan iti nasurok a 4,000 a biag. Iti intero a lubong, 82 amin ti naipadamag​—ad-adu nga amang ngem ti promedio a nairekord iti pakasaritaan a 57 iti kada dekada.” Nupay kasta, daytoy naipadamag nga iyaadu, kuna ti magasin, ket nangnangruna a maigapu iti simmayaat a kasasaad ti komunikasion, idinto ta ti kaadu dagiti natay ket maigapu no maminsan iti iyaadu dagiti agnanaed iti aplaya.

Dagiti tsunami ket kanayon a tumaud iti Taaw Pacifico gapu ta kanayon nga agginggined iti tukokna. Kinapudnona, “manmano a lumabas ti tawen nga awan ti dumteng a nadawel a tsunami iti maysa a lugar iti Pacifico,” kuna ti maysa a libro. Kunana pay nga “iti napalabas a 50 a tawen, 62 a porsiento kadagiti amin a natay gapu iti ginggined idiay Estados Unidos ket gapu kadagiti tsunami.”

Maipakauna Kadi Dagitoy?

Iti nagbaetan ti 1948 ken 1998, palso ti agarup 75 a porsiento kadagiti pakdaar idiay Hawaii maipapan iti tsunami. Kaawatan ngarud a ti kasta a rekord pakaruenna ti di panangikankano. Nupay kasta, maar-aramaten ti nasaysayaat nga amang a sistema a pangilasin a pakausaran ti moderno a teknolohia. Ti kapatgan a paset ti nasaysayaat a sistema a pangilasin ket ti bottom pressure recorder (BPR), a kas ipatuldo ti naganna, maisaad iti rinibribu a metro iti tukok ti taaw.

Kabaelan daytoy a sensitibo unay nga instrumento nga irekord ti nagdumaan ti puersa ti danum bayat a lumasat ti tsunami iti ngatuenna​—uray maysa laeng a sentimetro ti kangatona. Babaen ti panangusarna kadagiti sound wave, iyallatiw ti BPR ti impormasion iti naisangsangayan a tumtumpaw a banag, a mangyallatiw met iti dayta iti maysa a satellite. Ipasa met ti satellite ti signal iti opisina a mangmangted iti pakdaar maipapan iti tsunami. Agtalek dagiti sientista a daytoy a mas eksakto ti kasapana a sistema ti panangpakdaar ti mangkissay iti bilang dagiti palso a pakdaar.

Nalabit ti kapatgan tapno maitandudo ti kinatalged ket mapakaammuan ken maedukaran dagiti tattao. Awan ti mamaay uray ti kasayaatan a sistema a mangpakdaar no di ikankano dayta dagiti tattao. Isu a no agnanaedka iti lugar a kanayon a pagtaudan ti tsunami, kadagiti nababa a lugar ti aplaya, ket iyanunsio dagiti autoridad iti lugarmo ti pakdaar maipapan iti tsunami wenno madlawmo nga agginggined wenno makitam ti karkarna a panagugot, siertuem a mapankan a dagus iti nangatngato a lugar. Laglagipem nga iti taaw, makapagdaliasat dagiti tsunami iti kapegges a kas iti eroplano a jet ket pumegpegges bayat nga umas-asideg iti aplaya. Isu a no makitam ti dalluyon, mabalin a dika maitarayan dayta. Nupay kasta, no addaka iti taaw ket masarangetmo ti tsunami bayat nga aglaylayag wenno agkalkalapka, agrelakska laeng​—ta di maan-ano ti kape iti tasam wenno ti arak iti basom nga adda iti rabaw ti lamisaan.

[Footnote]

[Diagram iti panid 25]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Masansan a dagiti tsunami ket patauden ti ginggined iti tukok ti taaw

FAULT

GENERATION

PROPAGATION

INUNDATION

[Diagram iti panid 27]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Ti baro a teknolohia, a mangus-usar iti detektor nga adda iti tukok ti taaw, ikagumaanna nga ipakauna ti itataud dagiti tsunami

SATELLITE LINK

TUMTUMPAW A BANAG

HYDROPHONE

ANGKLA

ACOUSTIC LINK

DETEKTOR ITI TSUNAMI

5,000 a metro

[Credit Line]

Karen Birchfield/NOAA/Pacific Marine Environmental Laboratory

[Ladawan iti panid 25]

Ti tsunami ti nangisalput iti maysa a tabla iti daytoy a pilid ti trak

[Credit Line]

Geological Survey ti E.U.

[Dagiti ladawan iti panid 26]

Ti parola nga Scotch Cap idiay Alaska sakbay a dinalapus ti tsunami idi 1946 (kannigid)

Naan-anay a pannakadadael kalpasanna (ngato)

[Credit Line]

Rinetrato ti Coast Guard ti E.U.

[Picture Credit Line iti panid 24]

Department of the Interior ti E.U.