Ania ti Masursurotayo iti Napalabas?

“Awanen ti napatpateg kadagiti historiador no di ti mangestoria iti detalyado a makagapu ken epekto ti napasamak.”​—GERALD SCHLABACH, ASSISTANT PROFESSOR ITI HISTORIA.

MASANSAN a saludsoden dagiti historiador, Kasano ken apay a napasamak ti dadduma a pagteng? Kas pagarigan, salaysayen kadatayo ti historia a narbek ti Imperio ti Roma. Ngem apay a narbek? Gapu kadi iti panagkunniber wenno panagsapul iti pagraragsakan? Nagbalin aya a narigat unay nga iturayan ti imperio ken nangina unay a manteneren dagiti buyotna? Talaga kadi nga immadu ken nabileg unay dagiti kabusor ti Roma?

Di pay unay nabayag, kellaat a narbek iti nadumaduma a pagilian ti Komunismo iti Makindaya a Europa, a maipagarup idi a pangta iti Laud. Ngem apay? Ket ania dagiti leksion a maadal kadagitoy? Dagitoy dagiti klase ti salsaludsod nga ikagkagumaan a sungbatan dagiti historiador. Ngem tapno makaipaayda kadagiti sungbat, paginggaan ti panangapektar ti panangidumdumada iti pagtungpalan ti pangngeddengda?

Mapagtalkan Aya ti Historia?

Dagiti historiador ket lallalo a kaasping dagiti detektib ngem dagiti sientista. Usigen, kuestionen, ken supiatenda dagiti rekord iti napalabas. Kayatda a maammuan ti kinapudno, ngem masansan a di masinunuo ti panggepda. Ti maysa a makagapu ket maipanggep iti tattao ti kaaduan nga ad-adalenda, ken saan a mabasa dagiti historiador ti isip​—nangnangruna ti isip dagiti natayen. Mabalin nga adda met datin a kapanunotan ken panangidumduma dagiti historiador. Isu a no dadduma, ti kasayaatan a pannakaisalaysay dagiti napateg a pasamak ket talaga a bukod nga interpretasion wenno ti mismo a panangmatmat ti historiador.

Siempre, dina kayat a sawen a saan a husto ti salaysay ti maysa a historiador no adda bukodna a panangmatmat. Dagiti estoria iti Biblia a naisalaysay iti Samuel, Ar-ari, ken Cronicas ket pakairamanan dagiti agpapada a salaysay nga insurat ti lima a nagduduma a tao, ngem maipakita nga awan ti nakadkadlaw a nagsusupadian wenno biddutda. Kasta met laeng ti uppat nga Ebanghelio. Adu a mannurat ti Biblia ti nangilanad pay ketdi kadagiti mismo a kamali ken minamaag a biddutda​—banag a manmano a makita kadagiti sekular a historia.​—Numeros 20:9-12; Deuteronomio 32:48-52.

Malaksid iti posible a panangidumduma, ti motibo ti mannurat ti maysa pay a napateg nga usigen no agbasaka iti historia. “Masapul nga ibilang a mapagduaduaan unay ti aniaman a historia nga insalaysay dagiti agtuturay, wenno dagiti mayat nga agturay wenno dagiti gagayyemda,” kuna ni Michael Stanford iti A Companion to the Study of History. Madlaw met ti mapagduaduaan a motibo no mangiparangarang dagiti libro ti historia iti saan unay a madlaw wenno nabatad a pananggutugot iti nasionalismo ken patriotismo. Nakalkaldaang ta no dadduma, makita daytoy kadagiti libro iti eskuelaan. Sibabatad a sagudayen ti bilin ti gobierno iti maysa a pagilian a ti panggep ti panangisuro iti historia ket “tapno pabilgen ti nasionalistiko ken patriotiko a panagem iti puso dagiti tattao . . . agsipud ta ti pannakaammo iti napalabas ti nasion ket maysa kadagiti kapatgan a panggutugot tapno agbalinda a patriotiko.”

Nabalbaliwan a Historia

No dadduma, saan laeng a mangidumduma ti historia no di ket nabalbaliwan. Ti dati nga Union Soviet, kas pagarigan, “ínikkatna ti nagan a Trotsky iti rekord, tapno mapunas ti aniaman a pakasaritaanna,” kuna ti libro a Truth in History. Siasino ni Trotsky? Isut’ maysa idi a lider ti Rebolusion dagiti Bolshevik idiay Russia ken maikadua laeng ken ni Lenin. Kalpasan ti ipapatay ni Lenin, nakilaban ni Trotsky ken Stalin. Naikkat iti Partido a Komunista, ket napapatay idi agangay. Naikkat pay ketdi ti naganna uray kadagiti encyclopedia ti Soviet. Adda met ti kakasta a panangballikug iti historia, agingga a napuoran pay ketdi dagiti libro a sumupiat, ket dayta ti naynay nga ar-aramiden ti adu a diktador a turay.

Nupay kasta, ti panangbalbaliw iti historia ket maysa a nagkauna nga aramid a nangrugi pay uray idi tiempo ti Egipto ken Asiria. Sinigurado dagiti naparammag ken natangsit a faraon, ar-ari, ken emperador a manglamiong ti ipatawidda a historia. Isu a masansan nga aglablabes ti nailanad a nagapuananda, idinto ta nakissayan, naikkat pay ketdi, wenno di pay naipadamag ti aniaman a nakababain wenno di nadayaw a napasamak, kas iti pannakaabakda iti gubat. Ngem naidumduma unay ti historia ti Israel a nailanad iti Biblia agsipud ta nairaman iti dayta dagiti pannakaabak ken pakaitan-okan ti ar-ari ken dagiti iturayanda.

Kasano a mausig dagiti historiador ti kinaumiso ti immun-una a sursurat? Idiligda dagitoy kadagiti banag a kas iti daan a rekord dagiti buis, kodigo ti linteg, anunsio iti pannakailako dagiti tagabo, surat a nainaig iti negosio ken pribado a rekord, surat kadagiti ribak dagiti damili, rekord iti inaldaw a kasasaad ti maysa a barko, ken ti bambanag a nasarakan kadagiti tanem ken pantion. Dagitoy a naurnong a sursurat maipapan iti nadumaduma a banag ti masansan a mangipaay iti kanayonan wenno naiduma a pannakailawlawag dagiti opisial a surat. No kurang ti impormasion wenno adda pay dagiti pagduaduaan, gagangay nga admitiren dayta dagiti napudno a historiador, nupay nalabit ibagada ti mismo a kapanunotanda tapno masulnitan ti kurang. Iti aniaman a kasasaad, saan laeng a maymaysa a libro ti pagreperensiaan dagiti masirib nga agbasbasa no agsapsapulda iti pudno a pannakailawlawag dagiti historikal a pasamak.

Agpapan pay ti amin a karit a maipasango iti historiador, makagunggona unay ti impormasion nga insuratna. Ilawlawag ti maysa a libro ti historia: “Nupay narigat nga isurat, . . . napateg ken kasapulantayo ti historia ti lubong.” Malaksid iti panangipakaammo ti historia kadatayo kadagiti napasamak iti napalabas, mapalawana pay ti pannakaawattayo iti agdama a kasasaad ti tao. Kas pagarigan, maammuantayo nga imparangarang dagiti nagkauna a tattao ti isu met laeng a kababalin nga iparparangarang dagiti tattao itatta. Dagitoy a maulit-ulit a kababalin dakkel ti epektoda iti historia, a nalabit mangipapati iti pagsasao a maulit-ulit laeng ti historia. Ngem naibasar kadi dayta a konklusion iti kinapudno ken nainkalintegan a panagrason?

Maulit-ulit Laeng Aya ti Historia?

No ibasar iti napalabas, maipakaunatayo aya a siuumiso ti masanguanan? Agpayso a maulit-ulit ti dadduma a pasamak. Kas pagarigan, kinuna ti dati a Secretary of State ti E.U. a ni Henry Kissinger: “Amin a sibilisasion a timmauden ket narbek met laeng idi agangay.” Kinunana pay: “Ti historia ket salaysay maipapan kadagiti napaay a panagregget, di natungpal a tarigagay. . . . Isu a kas maysa a historiador, masapul nga aklonen ti maysa a tao a di maliklikan ti trahedia.”

Awan ti dua nga imperio nga agpada ti pannakarbekda. Kellaat a pinarmek dagiti Medo ken Persiano ti Babilonia idi 539 K.K.P. Nabingay ti Grecia iti adu a pagarian kalpasan ti ipapatay ni Alejandro a Dakkel, ket idi agangay pinarmek ti Roma. Nupay kasta, mapagsusupiatan pay laeng ti pannakaparmek ti Roma. Inyimtuod ti historiador a ni Gerald Schlabach: “Kaano a naparmek ti Roma? Talaga aya a naparmek? Adda banag a nabalbaliwan iti Makinlaud a Europa iti nagbaetan ti 400 KP ken 600 KP. Ngem kaaduan ti nagtultuloy.”a Nabatad a maulit ti sumagmamano a paset ti historia, ngem saan ti dadduma.

Ti pannakapaay ti panangituray ti tao ket maysa kadagiti maulit-ulit a leksion iti historia. Iti amin a panawen, kanayon a napaay ti nasayaat a gobierno gapu iti panagimbubukodan, di panagsakbay, kinaagum, panagkunniber, nepotismo, ken nangnangruna a gapu iti derrepda a mangituray ken agtalinaed iti turay. Isu a namulitan ti napalabas iti panagpipinnaadu iti armas, natungday a tulagan, gubgubat, nariribuk a kagimongan ken kinaranggas, saan a patas a pannakaiwaras ti kinabaknang, ken ti pannakarbek ti ekonomia.

Kas pagarigan, kitaem ti kuna ti The Columbia History of the World maipapan iti impluensia ti Makinlaud a sibilisasion iti dadduma a paset ti lubong: “Kalpasan a naipakaammo da Columbus ken Cortes kadagiti umili iti Makinlaud a Europa dagiti mabalin a mapasamak, naan-anayen a tinarigagayanda ti agkomberte, agganar, ken aglatak. Isu a kaaduanna, naipapilit ti Makinlaud a sibilisasion iti dandani intero a lubong. Gapu iti naynay a panagreggetda a mangpalawa iti masakupanda ken addaanda iti napipigsa nga armas, kapilitan nga insugpon dagiti manangparmek ti dadduma a paset ti lubong iti dadakkel a pannakabalin ti Europa . . . No kasta, dagiti tattao kadagitoy a kontinente [Africa, Asia, ken America], nagbalinda a biktima ti narungsot, awan sarday a pananggundaway.” Anian ti kinaagpayso dagiti sasao a masarakan iti Biblia idiay Eclesiastes 8:9 (NW): “Ti tao dinominaranna ti tao iti pakadangrananna”!

Nalabit daytoy nakalkaldaang a pakasaritaan ti nangtignay iti maysa a pilosopo nga Aleman a nagkuna a ti kakaisuna a maadaltayo iti historia ket awan ti masursuro dagiti tattao iti historia. Kuna ti Jeremias 10:23: “Saan a maiturong ti tao ti dalanna, ket awan ti pannakabalin ti tao a mangiturong kadagiti addangna.” (The Jerusalem Bible) Daytoy a di pannakaiturong dagiti addangtayo ti nangnangruna koma a pakaseknantayo itatta. Apay? Agsipud ta mapaspasarantayo dagiti awan kaaspingna a kaadu ken kinakaro dagiti parikut. Gapuna, kasanotay a madaeran?

Dagiti Awan Kaaspingna a Parikut

Iti intero a historia ti sangatauan, ita pay laeng nga agpegpeggad ti intero a daga gapu iti nagtitipon a puersa ti pannakakalbo ti kabakiran, panagreggaay ti daga, panaglangalang, pannakaungaw ti adu a klase ti mula ken animal, iyiingpis ti ozone iti atmospera, polusion, panagbara ti globo, matmatay a taaw, ken ti kasta unay nga iyaadu ti populasion ti tao.

“Ti nagpartak a panagbalbaliw ket maysa pay a karit a sangsanguen dagiti moderno a kagimongan,” kuna ti libro nga A Green History of the World. Insurat ni Ed Ayres nga editor ti magasin a World Watch: “Mapaspasanguantayo iti banag a naidumduma unay iti amin a napasarantayon, nga uray la a talaga a ditay maawatan dayta, nupay aglaplapusanan dagiti ebidensia. Kadatayo, dayta a ‘banag’ ket maysa a naganetget, di namilitariaan a kampania a nangpataud iti nagdakkel a biolohikal ken pisikal a panagbalbaliw iti lubong a tumultulong kadatayo.”

Gapu kadagitoy ken kadagiti mainaig a parikut, kuna ti historiador a ni Pardon E. Tillinghast: “Narikrikuten ti pagturturongan ti kagimongan, ket para iti adu kadatayo, nakaam-amak dagiti parikut. Ania ti maipaay dagiti propesional a historiador a mangibagnos kadagiti mariribukan a tattao itatta? Kasla bassit laeng.”

Nalabit mariribukan dagiti propesional a historiador no ania ti aramidenda wenno ania ti ibalakadda, ngem sigurado a saan a kasta ti Namarsua kadatayo. Kinapudnona, impadtona iti Biblia nga iti maudi nga al-aldaw, mapasaran ti lubong ti “napeggad a tiempo a narigat a pakilangenan.” (2 Timoteo 3:1-5) Ngem saan la a dayta ti inaramid ti Dios. Inaramidna ti saan a maaramid dagiti historiador​—insurona ti solusion, kas makitatayo iti sumaganad nga artikulo.

[Footnote]

[Blurb iti panid 5]

“Masapul nga ibilang a mapagduaduaan unay ti aniaman a historia nga insalaysay dagiti agtuturay.”​—MICHAEL STANFORD, HISTORIADOR

[Ladawan iti panid 4]

Ni Emperador Nero

[Credit Line]

Roma, Musei Capitolini

[Dagiti ladawan iti panid 7]

Iti amin a panawen, “ti tao dinominaranna ti tao iti pakadangrananna”

[Dagiti Credit Line]

“The Conquerors,” ni Pierre Fritel. Mairaman (kannigid nga agpakannawan) da: Ramses II, Attila, Hannibal, Tamerlane, Julius Caesar (tengnga), Napoléon I, Alejandro a Dakkel, Nabucodonosor, ken Carlomagno. Manipud iti libro a The Library of Historic Characters and Famous Events, Tomo III, 1895; dagiti eroplano: rinetrato ti USAF