Panangmatmat iti Lubong
Kasayaatan a Gayyem ti Tao?
Dagiti ubbing a di maaywanan a kadua ti aso ket agpegpeggad a makagat, sigun iti maysa a damag iti periodiko nga El Universal ti Mexico City. “Dandani kanayon a ti ubing ti manggargari iti iduduklos, ket ikaluya laeng ti aso ti bagina,” kuna ti damag. Inagasan ti maysa nga ospital idiay Mexico ti 426 nga ubbing a kinagat ti aso iti napalabas a lima a tawen. Kadagitoy nga ubbing, 12 a porsiento ti permanenten a nadangran wenno nadadael ti langada. Dagiti nagannak ket parparegtaen ti damag a suruanda dagiti annakda kadagiti simple a pagannurotan maipapan iti amin nga aso: Saanyo a sagsagiden ti ay-ayam, balay, ken pangananda; saanyo nga asitgan ti aso no mangmangan wenno matmaturog; saanyo a guyoden ti ipusna wenno padasen a pagsakayan dayta.
Parikut ti Japan Maipapan iti Panagpakamatay
Nalabit a gapu iti di irarang-ay ti ekonomia, “kasla napukawen ti Japan ti panggepna” ken “awanen ti giyana,” kuna ti adu a Hapones. Ti epektona ket maysa a “dekadan ti kapautna nga iyaadu dagiti agpakamatay,” sigun iti The New York Times. “Iti kagimongan a posible a nagdakkel ti epekto ti pannakaibabain, ti nasaknap a kinaawan panggedan ti makagapu nga adu a lallaki ti malidliday, isu nga uray sadino lattan ti maturturongda no aldaw ket pagparangenda nga addaanda iti panggedan a pagsuelduanda iti dakkel babaen ti agmalmalem a kaawanda iti pagtaengan.” Tangay madanagan ken mabainda, pangpanggepen ti dadduma ti agpakamatay. “Awan pangnamnamaanda,” kuna ni Dr. Yukio Saito. “Awan arapaap dagiti tattao para iti masakbayan, ket kasla dumakdakes ti kasasaad dagiti bambanag. . . . Ti panagpakamatay ket nagbalin a maysa a kita ti epidemia.” Nabatad nga umad-adu dagiti agpakamatay iti riles ti tren. Iti panagregget ti maysa a kompania ti tren a manglapped kadakuada, pininturaanna dagiti pagballasiwanna iti natayengteng a berde tapno agbalbaliw ti panunot ti agpangpanggep nga agpakamatay, ken nangikabilda kadagiti sarming iti agsumbangir a paset ti plataporma ti riles tapno agsardeng ken agpanunot ti agpangpanggep a tumpuak iti sanguanan ti tren. Inarbasan payen ti kompania ti sangsanga dagiti kayo tapno saan a pagarupen ti agpangpanggep nga agpakamatay nga awan ti makakita kenkuana. Ngem mabalin nga awan ti pagmamaayan dagitoy a panagregget malaksid no sumayaat ti ekonomia, sigun kadagiti eksperto.
Panagsupiat ken Panagasawa
Natakuatan ti baro a panagadal ni Andrew Christensen iti University of California idiay Los Angeles a “dagiti agassawa a saan unay a manangbabalaw ken napanuynoy iti nagdudumaanda ti addaan iti kababalligian a panagasawa,” sigun iti magasin a Time. Iti kasumbangirna, ti panagsupiat ti mangpataud laeng iti ad-adu pay a panagsupiat.
Umdas a Pannaturog
“Agpegpeggad ti kagimongantayo agsipud ta adu a tattao ti mapapaidaman iti turog,” kuna ti sikologo idiay University of British Columbia a ni Stanley Coren. Ti kurang unay a turog ti maysa a makagapu a napasamak ti nuklear nga aksidente idiay Three Mile Island ken nayubo ti lana ti Exxon Valdez. Ti panagdudungsa ti pakaigapuan ti nasurok a 100,000 nga aksidente iti lugan iti kada tawen idiay Amianan nga America, sigun iti magasin a Maclean’s ti Canada. Mamakdaar ti espesialista iti pannaturog idiay Stanford University a ni Dr. William Dement: “Talaga a saan a maawatan dagiti tattao no kasano kapaut ti kasapulanda a turog.” Tapno nasaysayaat ti pannaturogmo, kastoy ti isingasing dagiti managsukisok: Mangrabiika di kumurang a tallo nga oras sakbay a maturogka. Maturog ken agriingka iti isu met la nga oras iti kada aldaw. Saanka a mangikabil iti TV wenno computer iti siled a pagturogam. Liklikam ti caffeine, arak, ken sigarilio. Agmediaska tapno maimengan dagiti sakam no maturogka. Agdiguska iti apag-anem-em sakbay a maturogka. Agehersisioka iti kada aldaw—ngem saan a sakbay a maturogka. Kamaudiananna, kuna ti Maclean’s: “No saanka a makaturog, bumangonka ken agaramidka iti maysa a banag. Agiddaka laeng inton mariknam a nabannogkan, ket kalpasanna, agriingka iti gagangay nga oras ti panagriingmo.”
Panangtaginayon a Nadalus ti Kosina
“Ti [ordinario a] bleach ti kasayaatan a depensam” kontra kadagiti mangpataud-sakit a mikrobio a di makita iti okupado a kosina, sigun iti periodiko a Vancouver Sun ti Canada. Mangipaay ti report kadagiti sumaganad a singasing: Iti kada aldaw, ilaokmo ti 30 a mililitro a bleach iti kada litro nga apag-anem-em, saan a napudot a danum. Ti napudot a danum ti mangpaalingasaw iti bleach. Punasam ti aniaman a disso iti kosina babaen ti danum a nalaokan iti bleach. Agusarka iti nadalus a lupot. Bay-am a ti angin ti mangpamaga kadagiti disso. No bay-am nga agmagada latta, ad-adu nga organismo ti patayen ti bleach. Innawam dagiti pinggan iti napudot a danum nga adda sabonna. Kalpasanna, iyesterelisarmo dagitoy babaen ti panangyupermo kadagitoy iti sumagmamano a minuto iti danum a nalaokan iti bleach. Awan ti aniaman a matda a kemikal kadagiti pinggan no nagmagadan. Iti kada aldaw, labaam ken iyupermo iti bleach dagiti espongha, punas ti pinggan, ken pagis-is a maus-usar iti kosina. Ket tapno saan a rugitan dagiti imam ti taraon, bugguam a naimbag dagiti imam, nangnangruna ti sirok dagiti kukom.
Dagiti Lenguahe nga Agpegpeggad a Din Mausar
Ti Mexico ti kaaduan iti umili nga agsasao kadagiti katutubo a lenguahe iti kontinente ti America. Kanayonanna, kalpasan ti India ken China, ti Mexico ti maikatlo iti lubong iti kaadu dagiti maus-usar pay laeng a katutubo a lenguahe. Adu kadagitoy a lenguahe ti manmanon a mausar, sigun iti Ingles a periodiko idiay Mexico a The News. Ilawlawag ni Rafael Tovar y de Teresa, direktor ti Council for Culture and the Arts, nga iti kurang a 100 a katutubo a lenguahe a maus-usar idiay Mexico idi arinunos ti maika-19 a siglo, 62 laengen ti nabati. Ket 16 kadagitoy a lenguahe ti us-usaren ti kurang a 1,000 a tattao. Ti maysa a makapadanag ket no din mausar dagiti lenguahe, malipatanen dagiti katutubo a termino a naipanagan kadagiti mula, isu a din maammuan ti tradisional a pannakausarda a pangagas kadagiti sakit.
Dika Uminum sa Aglangoy
Kabayatan ti 1998, kaaduan kadagiti nalmes idiay Alemania ket dagidiay “nabartek,” kuna ni Dr. Klaus Wilkens, presidente ti German Lifesaving Association. Sigun iti pagiwarnak maipapan iti salun-at nga Apotheken Umschau, 477 ti nalmes kadagiti karayan, waig, ken dan-aw idiay Alemania idi 1998. Napeggad ti uminum sa aglangoy agsipud ta dadaelen ti arak ti panagtutunos ken maaramidan dagiti masel ti bagi ken tignayennaka a maaddaan iti aglablabes a panangipapan kadagiti mismo nga abilidadmo. Isu a mamakdaar dagiti eksperto a lumalangoy a matangdanan a mangbantay iti dadduma pay nga aglanglangoy: ‘Dika uminum sa aglangoy!’
Nabayadan a Mangpatay Kadagiti Insekto
Rinugianen ti departamento a mangas-asikaso iti kabakiran idiay Uttar Pradesh State sadi India ti maysa a kampania a mangpatay kadagiti nagtagipayak nga insekto a maysa a pulgada ti kaatiddogda a maawagan hoplo. Panggep ti panagregget a lapdan dagitoy iti panangdadaelda iti kabakiran ti agarup 650,000 a sal tree, kuna ti The Times of India. Tangay nabiit pay nga immadu dagiti insekto, agpegpeggad ti mismo a kaadda daytoy a kita ti kayo. Abutanda ti ukis ken dagiti sangada, isu a maganggangan ken matay dagiti kayo. Agusar ti departamento a mangas-asikaso iti kabakiran iti “silo a kayo” tapno matiliw dagiti insekto. Dagiti ukis ti kayo a naala kadagiti naganus a puon ti sal ket maiwaras iti lugar nga ayan dagiti insekto. Ti likido nga aggapu kadagitoy ti mangatrakar ken mangulaw kadagiti insekto, isu a nalaklakada a matiliw. Dagiti babbarito iti lugar ti matangdanan a mangaramid iti dayta. Matangdananda iti 75 a paisa (agarup dua a cent wenno 10 a pisos) iti kada insekto.
Panagliday Gapu iti Panagretiro
Mabalin nga adda dagiti pagimbagan ti iyaannugotmo nga agretiro a nasapsapa ngem iti gagangay nga edad ti panagretiro, ngem adda met dakkel a pagdaksanna iti emosionmo. Ipadamag ti Diário de Pernambuco idiay Brazil a dagiti dati nga empleado iti publiko ket nagreklamo gapu kadagiti parikut a kas iti ‘di pannakapnek, pannakasuron, di kinatalged, ken pannakapukaw ti pakabigbiganda agingga iti panagleddaang ken ti pannakarikna a madaddadael ti lubongda.’ Sigun iti espesialista kadagiti sakit ken problema dagiti lallakay ken babbaket a ni Guido Schachnik, “gagangay nga uminum dagiti lallakay a nasapa nga agretiro tapno mailiwliwagda ti parikutda ket kanayon nga agpannuray dagiti babbaket iti agas.” Rumbeng a liklikan dagidiay agpangpanggep nga agretiro ti “umutang, balbaliwanda ti pangusaranda kadagiti paglainganda, ken agpabalakadda tapno maliklikanda ti mailumlom iti utang,” kuna ti sikologo a ni Graça Santos.
AIDS ken Agrikultura Idiay Zambia
Malaplapdan ti kinarang-ay ti agrikultura idiay Zambia gapu iti napartak nga iyaadu dagiti naakaran iti AIDS sadiay. Kuna ti periodiko a Zambia Daily Mail a maysa kadagiti kangrunaan a mangpadur-as iti agrikultura ket ti panagobra dagiti mannalon ken dagiti katulonganda. Ngem matmatay ti kaaduan kadagitoy a trabahador gapu iti AIDS. “No matay dagiti mannalon, bumassit dagiti agobra iti talon isu a kellaat a bumassit dagiti maapit. Kaipapanan daytoy a mabalin a di umdas a taraon ti magun-odan ti tunggal sangakabbalayan wenno pamilia, a mangiturong iti nakarkaro a kinapanglaw,” kuna ti Daily Mail. Sigun ken Daniel Mbepa, administrador ti distrito ti Mansa idiay Zambia, ti pamuspusan ket ti pannakidenna dagiti mannalon iti assawada laeng. Kinunana: “Babaen ti panangitandudo iti nasayaat a moralidad, mabalin a makontrol ti problema maipapan iti AIDS.”