Ti Kasasaad ti Moderno a Gubat
Sipapardas a naibangon ti kampo a pagbakuitan tapno maaywanan ti kellaat a simmangpet a 1,548 a nagbakuit manipud iti maysa a kabangibang a pagilian iti Africa. Naisimpa dagiti asul ken khaki a tolda iti nadalusan a napitak a daga iti tengnga ti kabakiran ti palma. Awan ti koriente wenno kama, ken awan gripo wenno kasilias. Agtudtudo idi. Nagkali dagiti nagbakuit iti babassit a kanal babaen kadagiti bislak tapno saan a malayus dagiti tolda. Sigaganetget a nagtrabaho ti dua nga internasional nga ahensia ti saranay tapno mapasayaat ti kasasaad ti panagbiag.
Sakbay dayta, ginundawayan dagiti nagbakuit ti limmugan iti daanen a freighter (pangkargamento nga eroplano wenno barko) tapno malisianda ti gerra sibil a nangdadael iti pagilianda iti adun a tawen. Ti gubat ket saan a gubat dagiti lugan a pakigubat wenno dadakkel nga eroplano a pagbomba. Nangrugi dayta idi rimmaut iti pagilian ti agarup 150 a soldado a nagtagiigam kadagiti riple. Kadagiti simmaganad a tawen, nagsamsam dagiti soldado iti nadumaduma a purok, nagsingirda iti impuesto kadagiti sibilian, nagawisda iti ad-adu pay a soldado, ken pinatayda ti siasinoman a bimmusor. Idi agangay, naparmekda ti intero a pagilian.
Maysa kadagiti nagbakuit iti kampo ket ti agtutubo a babai nga agnagan Esther. Kinunana: “Ti ipupusay ti asawak iti daytoy a gubat ti kasaeman a napagteng iti biagko. Pinaltoganda. Nagraira ti kasta unay a panagbuteng. Mangngegmo nga adda agikkis, ket pagarupem nga adda umay mangpatay kenka. No adda makitam a nagtagipaltog, pagarupem a patayennaka. Kanayon idi a madandanaganak. Ditoy laeng a makaturogak iti rabii. Idiay balay, diak makaturog. Ditoy maturogak a kasla maladaga.”
“Uray kadagitoy napitak a tolda?” inyimtuod ti mannurat ti Agriingkayo!
Nagkatawa ni Esther. “Uray pay no maturogak iti kastoy a kapitakan, nasaysayaat ti pannaturogko ngem idiay naggapuak.”
Binusbos ti sangapulo ti tawenna a ni Ambrose ti kaaduan a panagbiagna a nagkamkamang a kadua ti pamiliana, manipud kadagiti paggugubatan. Kinunana: “Kayatko koma nga adda talna tapno makapageskuelaak manen, ngamin dumakdakkelakon.”
Nagpintas ti kolor kape a matmata ti siam ti tawenna a ni Kpana. Idi napagsaludsodan no ania ti damo a malagipna, dagus a simmungbat: “Gubat! Panaglalaban!”
Gagangayen kadagiti kallabes a tawen ti klase ti gubat a tinalawan dagitoy a tattao. Sigun iti maysa a magasin, kadagiti 49 a nakaro a rinnupak nanipud idi 1990, 46 ti nagusar laeng kadagiti nalag-an nga igam. Saan a kas iti kampilan ken gayang, a kasapulan ti kinasigo ken pigsa tapno epektibo a mausar iti pannakidangadang, mabalin a makigubat nga agpadpada dagiti agdadamo ken propesional babaen kadagiti babassit nga armas.a Masansan a maawis ken mapilit dagiti tin-edyer ken ubbing a mangsamsam, mangpawad, ken mangpatay.
Adu kadagitoy a rinnupak ti panaglalaban a mismo dagiti umili, saan a dagiti pagilian. Kaaduanna, dagitoy ket panaglalaban dagiti sibilian kadagiti siudad, ili, ken purok, saan a dagiti soldado a nasanay iti paggugubatan. Awan ti balena no malabsing dagiti gagangay a paglintegan iti gubat, gapu ta ti kaaduan nga aglalaban ket dagidiay saan a nasanay iti militar. Kas banagna, gagangayen ti narungsot a panangraut kadagiti awan gawayda a lallaki, babbai, ken ubbing. Maipagarup a sibilian ti nasurok a 90 a porsiento kadagiti matmatay iti adu a gubat iti kaaldawantayo. Kadagita a gubat, dakkel ti maaramidan dagiti babassit nga armas ken nalag-an nga igam.
Siempre, dagiti paltog ket saan a direkta a mangpataud iti rinnupak—naglalabanen dagiti tattao sakbay pay a naimbento ti pulbora. Nupay kasta, ti adu a reserba a paltog ket mabalin a manggutugot iti panagdadangadang imbes a negosasion. Dagiti igam ti mabalin a mangpapaut iti gubat ken mangpaadu kadagiti matay.
Nupay dagiti nalag-an nga igam ti maus-usar kadagiti gubat itatta, nakaro dagiti epektoda. Bayat ti dekada 1990, dagita nga igam ti nakatayan ti nasurok nga uppat a milion a tattao. Nasurok nga 40 a milion a sabsabali ti nagbakuit wenno nagtalaw. Dinadael dagiti babassit nga armas ti politika, kagimongan, ekonomia, ken ti aglawlaw dagiti winarawara ti gubat a kagimongan. Pinullo a bilion a doliar ti nagasto ti internasional a komunidad iti pang-emerhensia a tulong, panangaywan kadagiti nagbakuit, panangtaginayon iti kappia, ken namilitariaan nga ibaballaet.
Apay a nagdakkel ti maaramidan ti babassit nga armas iti moderno a rinnupak? Pagtataudanda? Ania ti maaramidan tapno malimitaran wenno mapukaw ti makapapatay nga epektoda? Usigentay dagitoy a saludsod kadagiti sumaganad nga artikulo.
[Footnote]
a Ti termino a “babassit nga armas” tukoyenna dagiti riple ken pistol—dagiti igam a maiggaman ti maysa a tao; ti termino a “dagiti nalag-an nga igam” iramanna dagiti masinggan, mortar, ken mangipalladaw iti granada, a no dadduma ket masapul nga iggaman ti dua a tao.
[Picture Credit Line iti panid 3]
UN PHOTO 186797/J. Isaac