Nagbaliw ti Gubat

MANGDANGRAN a talaga ti gubat. Kanayon a dadaelenna ti biag dagiti soldado ken kanayon nga agsagaba dagiti sibilian gapu iti dayta. Ngem kadagiti naglabas a tawen, ti gubat ket saanen a kas iti dati. Iti ania a pamay-an?

Kaaduanna a gerra sibil dagiti gubat ita​—gubat dagiti agkabusor a bunggoy dagiti agkakailian. Ken masansan a napapaut dagiti gerra sibil, nga ad-adda a mangparigat kadagiti umili, ken nakarkaro ti panangdidigrana kadagiti pagilian ngem dagiti gubat iti nagbaetan dagiti nasion. “Naulpit dagiti gerra sibil, dagiti nadara nga operasion ti militar nga agresulta iti ipapatay ti rinibu, pannakarames, pannakapapanaw iti bukod a pagilian ken, ti kakaruan kadagiti pasamak, pannakaikisap ti puli,” kuna ti Espaniol a historiador a ni Julián Casanova. Kinapudnona, no mapasamak dagiti kinadangkok iti nagbaetan dagiti agaassideg nga ili, naunday a tiempo ti kasapulan sakbay nga aglunit ti saem nga ing-ingpenda.

Sipud idi nagpatingga ti Cold War, bimmassit dagiti gubat iti nagbaetan dagiti armada ti nasnasion. “Malaksid iti tallo, bin-ig amin a gerra sibil dagiti dadakkel a gubat a nairekord bayat ti tawen 1990-2000,” impadamag ti Stockholm International Peace Research Institute (SIPRI).

Mabalin a basbassit a pangta ken saan unay a sangalubongan ti pannakaipadamag dagiti gerra iti pagilian, ngem kaskasdi a makadidigra dagiti imbungana a panagsagaba ken panangdadael. Minilion a tattao ti napapatay gapu kadagiti gerra iti pagilian. Iti kinapudnona, bayat ti naudi a dua a dekada, nganngani lima a milion a tao ti natay iti panaggugubat kadagiti tallo laeng a pagilian​—Afghanistan, Demokratiko a Republika ti Congo, ken Sudan. Iti Balkan, nganngani 250,000 a tao ti natay gapu iti nakaro nga etniko a panagdadangadang, ken 100,000 ti natay gapu iti napaut a gubat dagiti gerrilia.

Dagiti ubbing ti nakaro nga apektado iti kinaulpit nga iyeg ti gerra sibil. Bayat ti naglabas a dekada, nasurok a dua a milion nga ubbing ti natay gapu kadagiti gerra, sigun iti United Nations High Commissioner for Refugees. Nasugatan met ti innem a milion nga ubbing. Umad-adu ti bilang dagiti ubbing a nasanay a makigubat. Kuna ti maysa nga ubing: “Sinanaydak. Inikkandak iti paltog. Nagusarak iti droga. Pinatayko ti adu a sibilian. Panawen ti gubat . . . nagtulnogak la iti bilin. Ammok a dakes. Diak pagayatan dayta.”

Kadagiti pagilian a gagangay dagiti gerra sibil, adu nga ubbing ti dumakdakkel a dida napadasan ti agbiag a natalna. Agbibiagda iti komunidad a nadadael dagiti eskuelaan ken adda panagpipinnaltog imbes a negosasion. Kuna ti 14 ti tawenna a ni Dunja: “Nagadu a tao ti napapatay . . . Awan ti mangngeg nga uni dagiti tumatayab no di ti sangit dagiti ubbing gapu iti ipapatay ti nanang, tatang, wenno kakabsatda.”

Ania Dagiti Makagapu?

Ania dagiti nangpakaro iti kinaulpit dagitoy a gerra sibil? Dakkel a makagapu dagiti guranggura dagiti puli wenno tribu, narelihiosuan a susik, kinaawan hustisia, ken napolitikaan a riribuk. Ti sabali pay a kangrunaan a makagapu isu ti kinaagum​—kinaagum iti pannakabalin ken kuarta. Dagiti napolitikaan a lider, a masansan a matignay nga agagum, isungsongda ti guranggura a mangirugi wenno mangpairteng kadagiti panagdadangadang. Impablaak ti SIPRI nga adu ti makipaspaset iti panagdadangadang “gapu iti personal a pagnam-ayanda.” Inayon ti report: “Maiparangarang ti kinaagum iti adu a pamay-an, manipud iti dadakkel a negosio iti diamante babaen dagiti lider iti militar ken politika agingga iti panagsamsam kadagiti purok babaen dagiti armado nga agtutubo.”

Gapu ta nalaka ngem makapapatay dagiti igam, simmaknap ti panangpapatay. Ti agarup 500,000 a matmatay iti kada tawen​—a kaaduanna ket babbai ken ubbing​—ket maigapu kadagiti makuna a nakapuy nga armas. Iti maysa a pagilian idiay Africa, mabalin a magatang ti maysa nga AK-47 assault rifle iti presio a kas iti gatad ti maysa a manok. Makapaladingit ta, kadagiti dadduma a lugar, dandani agpada ti kaadu dagiti riple ken dagiti manok. Iti sangalubongan, adda itan ti mapattapatta a 500 a milion a nakapuy ti kalibreda a paltog​—maysa iti kada 12 a tao.

Dagiti kadi nakaro a panagdadangadang dagiti agkakailian ti agbalin a pakabigbigan ti maika-21 a siglo? Malappedan kadi dagiti gerra sibil? Mapasardengto ngata dagiti tattao ti panangpapatay? Mausig dagitoy a saludsod iti sumaganad nga artikulo.

[Kahon iti panid 4]

Dagiti Nakalkaldaang a Resulta Dagiti Gerra Sibil

Kadagiti gerra sibil a makadidigra nupay saan a moderno dagiti nausar nga igam, 90 porsiento kadagiti matmatay ket sibilian, saan a dagiti mismo a makigubgubat. “Nalawag nga iti umad-adu a kaso, dagiti ubbing ti nagbalin a puntiria ti panagdadangadang, saanda laeng a naiparparna a biktima,” kuna ni Graça Machel, ti United Nations Secretary-General’s Expert on the Impact of Armed Conflicts on Children.

Ti panangrames ket maysa a taktika ti militar. Kadagiti lugar a mapaspasamak ti panaggugubat, dagiti rebelde ramesenda ti nganngani amin a babbalasang kadagiti purok a kontroladoda. Dagitoy a manangrames panggepda a pagkintayegen wenno dadaelen ti singgalut dagiti pamilia.

Adda panagbisin ken sakit kas resulta ti gubat. No adda gerra sibil, bassit ti maimula ken maapit, manmano no adda man dagiti maaramid a serbisio medikal, ken bassit ti sangalubongan a tulong a dumanon kadagiti agkasapulan. Maibasar iti panangadal iti maysa a gerra sibil idiay Africa, 20 porsiento kadagiti natay ket gapu iti sakit ken 78 porsiento ti maigapu iti bisin. Dua laeng a porsiento ti natay gapu iti direkta a resulta ti panaggugubat.

Iti promedio, kada 22 a minuto, adda mapukolan wenno matay gapu iti panagbettak ti naimula a bomba. Adda ti mapattapatta nga 60 a milion agingga 70 a milion a naimula a bomba kadagiti nasurok nga 60 a pagilian.

Puersado a napapanaw dagiti tattao kadagiti lugarda. Iti intero a lubong, adda ita ti 50 a milion a nagbakuit ken napapanaw a tattao​—ubbing ti kagudua kadakuada.

[Picture Credit Line iti panid 2

AKKUB: Ubing: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Picture Credit Line iti panid 3]

Photo by Chris Hondros/Getty Images