Dagiti Siudad—Apay a Marigrigatanda?
“Umaykayo! Ibangonantayo ti bagbagitayo ti maysa a siudad ken kasta met ti maysa a torre a ti tuktokna dumanon iti langlangit, . . . ta amangan no maiwarawaratayo iti isuamin a rabaw ti daga.”—Genesis 11:4.
IMPAKPAKAUNA dagitoy a sasao, a naisawang 4,000 a tawenen ti napalabas, ti pannakaibangon ti dakkel a siudad ti Babel.
Ti Babel, a naawagan idi agangay a Babilonia, ket adda idi iti nadam-eg a kapatagan ti Shinar idiay Mesopotamia. Ngem maisupadi iti agdindinamag nga opinion, saan a daydi ti kaunaan a siudad a nairekord iti Biblia. Kinapudnona, nangrugi ti pannakaibangon dagiti siudad sakbay pay ti Layus idi kaaldawan ni Noe. Imbangon ti mammapatay a ni Cain ti kaunaan a nairekord. (Genesis 4:17) Nalabit daytoy a siudad, a naawagan Enoc, ket saan laeng a nasarikedkedan a pagnaedan wenno purok. Iti kasumbangirna, ti Babel ket maysa a dakkel a siudad—nalatak a sentro ti palso a panagdayaw a mangiparangarang iti nangayed a narelihiosuan a torre. Nupay kasta, naan-anay a maibusor iti Dios ti Babel ken ti nakababain a torrena. (Genesis 9:7) Isu a sigun iti Biblia, bimmallaet ken riniribuk ti Dios ti lenguahe dagiti agbangbangon, isu a nagpatingga ti ambisioso a narelihiosuan a tarigagayda. ‘Inwarawara ida [ti Dios] manipud sadiay iti isuamin a rabaw ti daga,’ kuna ti Genesis 11:5-9.
Di pakasdaawan a nagbanag daytoy iti panagsaknap dagiti siudad. Ngamin, dagiti siudad ket makasalaknib manipud iti iraraut dagiti kabusor. Nakaipaay dagiti siudad iti disso a pagidulinan ken pagiwarasan dagiti mannalon kadagiti produktoda. Idi timmaud dagiti tiendaan, adu nga umili kadagiti siudad ti nagsapul iti pagbiagda malaksid iti panagtalon. Kuna ti The Rise of Cities: “Apaman a nanam-ayen ti panagbiag dagiti umili kadagiti siudad, nakairugida iti nagadu a naisangsangayan nga industria: panagaramid iti basket, panagdamili, panagtibbi, panagabel, panagkorte, panagkarpintero ken panagkabite—aniaman a mabalin a panguartaan.”
Dagiti siudad ket nausar met kas naannayas a sentro a pakaiwarasan dagiti tagilako. Usigenyo ti salaysay ti Biblia maipapan iti nakaro idi a bisin sadi Egipto. Nakita ti primero ministro a ni Jose a panglakagan ti panagnaed ti adu a tao kadagiti siudad. Apay? Nalawag a ti makagapu ket tapno nasaysayaat ti pannakaiwaras ti nabatbati a suplay a taraon.—Genesis 47:21.
Pinarang-ay met dagiti siudad ti komunikasion ken panaglalangen ti tattao idi tiempo a narigat ken nabayag ti agdaliasat. Gapu itoy, pimmartak ti panagbalbaliw ti kagimongan ken kultura. Dagiti siudad ket nagbalin a sentro ti baro nga ideya ken irarang-ay ti teknolohia. Bayat a siwayawaya a nagsaknap dagiti baro nga ideya, rimsua dagiti baro a nasientipikuan, narelihiosuan, ken pilosopikal a kapanunotan.
Dagiti Natungday nga Arapaap
Iti moderno a panawen, agtultuloy a mangipapaay dagiti siudad iti kasta met la a pagimbagan. Di ngarud pakasdaawan nga agtultuloy a guyguyugoyenda ti minilion a tattao—nangnangruna iti pagpagilian a rimmigaten ti panagbiag kadagiti away. Nupay kasta, para iti adu a tattao nga immakar kadagiti siudad, natungday dagiti arapaapda a nasaysayaat a panagbiag. Kuna ti libro a Vital Signs 1998: “Sigun iti nabiit pay a panagadal ti Population Council, napangpanglaw ti panagbiag iti adu a siudad itatta ngem kadagiti away iti napanglaw a pagpagilian.” Apay a kastoy?
Insurat ni Henry G. Cisneros iti The Human Face of the Urban Environment: “No agkakaarruba dagiti napanglaw a tattao iti maymaysa a lugar, nagbiit nga umadu dagiti problema. . . . Ti lalo a panagkaykaysa dagiti napanglaw, a kaaduanna ket tattao a naiduma ti ugalida ket nagbanag iti iyaadu dagiti awanan iti panggedan, kumarkaro ken napaut a panagpannuray iti tulong, umad-adu a parikut iti salun-at ti publiko, ken ti makapakellaat unay ket ti ilalanlan ti krimen.” Umasping iti dayta ti dinakamat ti libro a Mega-city Growth and the Future: “Ti iyaadu dagiti agsangpet a tattao ti masansan nga agtungpal iti nakaro a kinaawan trabaho ken di regular a panggedan tangay awan ti pagtrabahuan ti umad-adu nga agsapsapul iti trabaho.”
Ti iyaadu dagiti ubbing iti lansangan ket makapaladingit unay nga ebidensia ti nakaro a kinapanglaw kadagiti siudad iti adu a napanglaw a pagilian. Sigun iti sumagmamano a pattapatta, adda agingga iti 30 a milion nga ubbing iti lansangan iti intero a lubong! Kuna ti libro a Mega-city Growth and the Future: “Inukas ti kinapanglaw ken dadduma pay a parikut ti singgalut ti pamilia isu a mapilitan dagiti ubbing iti lansangan a mangbiag iti bagbagida.” Masansan nga ikagumaan dagita nga ubbing ti agbiag babaen ti panangagsaw iti basura, panagpalimos, wenno panagpatangdan kadagiti lokal a paglakuan.
Dadduma Pay a Nakalkaldaang a Kinapudno
Mabalin a ti kinapanglaw ti pakaigapuan ti krimen. Iti maysa a siudad ti Abagatan nga America nga agdindinamag gapu iti moderno nga arkitekturana, simmaknap unayen ti krimen nga uray la sipapartak nga agbalbalinen ti siudad a narehasan a lugar. Dagiti umili, babaknang man ken napanglaw, agpapaaramidda kadagiti alad a rehas tapno masalakniban ti sanikua ken ti pribado a panagbiagda. Kayariganna nga agnanaedda kadagiti tangkal. Nagpaaramid pay ketdi ti dadduma iti rehas sakbay a malpas ti balbalayda.
Saan met a kabaelan nga ipaay ti siudad dagiti kangrunaan a serbisio para iti adu a tao kas iti serbisio ti danum ken sanitasion. Mapattapatta nga iti maysa a siudad iti Asia, 500,000 a kasilias ti kasapulan ti publiko. Ngem ipamatmat ti nabiit pay a surbey a 200 laeng dagiti kasilias a mabalin nga usaren!
Di met koma liplipatan ti pannakadadael ti aglawlaw a masansan nga epekto ti sobra a kaadu ti tao. Mapukawen dagiti kabangibang a kataltalonan bayat a lumawlawa ti beddeng dagiti siudad. Kuna ti dati a hepe ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization a ni Federico Mayor: “Nakaad-adu ti koriente nga usaren dagiti siudad, ibusenda ti suplay a danum, ken busbosenda dagiti taraon ken material a banag. . . . Kumapkapuyen ti pisikal nga aglawlawda agsipud ta dinan mapataud wenno masuportaran dagiti kasapulanda.”
Dagiti Parikut ti Dadakkel a Siudad Kadagiti Makinlaud a Pagilian
Nalabit saan unay a nakaro ti kasasaad kadagiti Makinlaud a pagilian, ngem kaskasdi nga agrigrigat latta dagiti siudad. Kas pagarigan, kuna ti libro a The Crisis of America’s Cities: “Iti kaaldawantayo, madlaw kadagiti siudad ti America ti naisangsangayan a kinaadu ti kinaranggas. . . . Agraraira unay ti kinaranggas kadagiti siudad ti America nga uray la a nangrugin a nangipaay dagiti pagiwarnak iti medisina iti nalawa nga espasio a pakailanadanna kas maysa kadagiti kangrunaan nga isyu iti salun-at ti publiko iti kaaldawantayo.” Siempre, ti kinaranggas ket didigra iti adu a dadakkel a siudad iti intero a lubong.
Ti dumakdakes a kasasaad ti panagbiag iti siudad ti maysa a makagapu nga adu a siudad ti din makaallukoy kadagiti mangyempleo. Kuna ti libro a The Human Face of the Urban Environment: “Immakaren dagiti negosio kadagiti kabangibang ti siudad wenno iti sabali a pagilian, inserradan dagiti planta, ket imbatida ti ‘nadadaelen a daga’—awan kargana a patakder kadagiti lote a namulitan iti adu a naikali a makasabidong a rugit, ken din maitutop a pagbalayan.” Kas resultana, masarakan iti adu a siudad dagiti napanglaw a tattao a naipamaysa kadagiti lugar “a sadiay nalaka laeng a di maikankano dagiti problema iti aglawlaw—sadiay madadael dagiti pagayusan ti narugit a danum ken ibleng; sadiay awan umno a pannakadalus ti danum; adu ti insekto kadagiti lote a napnuan basura ket agwarasda kadagiti pagtaengan; makakaan dagiti ubbing iti buli nga agtaud iti pintura dagiti diding ti madaddadaelen nga apartment . . . sadiay a kasla awan ti mangisakit.” Iti kasta nga aglawlaw, agraraira ti krimen, kinaranggas, ken kinaawan namnama.
Mainayon pay, marigrigatanen dagiti Makinlaud a siudad a mangipaay kadagiti kangrunaan a serbisio. Idi 1981, nagsurat da Pat Choate ken Susan Walter, autor iti maysa a libro nga addaan makapikapik a paulo nga America in Ruins—The Decaying Infrastructure. Kinunada: “Naparpartak a madadael dagiti pasilidad ti America nga us-usaren ti publiko ngem iti pannakasukátda.” Napalalo ti panagkullayaw dagiti autor iti adu nga aglatlati a rangtay, madaddadael a lansangan, ken maperperdi a pagayusan ti narugit a danum ken ibleng kadagiti kangrunaan a siudad.
Duapulo a tawen kalpasanna, addaan pay laeng dagiti siudad a kas ti New York kadagiti maperperdi nga imprastraktura. Dineskribir ti maysa nga artikulo iti New York Magazine ti nagdakkel a proyekto a Third Water Tunnel (Maikatlo a Pagayusan ti Danum). Maar-aramid daytan iti agarup 30 a tawen ket maawagan a ti kakaisuna a kadakkelan a proyekto ti imprastraktura iti Makinlaud a Hemispero. Ti proyekto ket makagasto iti agarup lima a bilion a doliar. Inton malpas, ti pagayusan ket makaipaay iti sangabilion a galon a nadalus a danum iti kada aldaw idiay New York City. “Ngem kadagitoy amin a nagdakkel a panagkali,” kuna ti mannurat, “ti pagayusan ket agpaayto laeng a kasilpo dagiti datin a tubo, tapno matarimaan dagitoy iti damo unay nanipud idi naikabilda idi nangrugi ti maika-20 a siglo.” Sigun iti maysa nga artikulo iti The New York Times, ti panangtarimaan iti dadduma pay a maperperdin nga imprastraktura ti siudad―dagiti subway, kangrunaan a tubo, kalkalsada, ken rangrangtayna―ket makagasto iti napattapatta a 90 a bilion a doliar.
Ngem saan la a ti New York ti siudad a marigrigatan a mangipaay kadagiti kasapulan a serbisio. Kinapudnona, adu a dadakkel a siudad ti napaneknekan a nalaka a maperdi gapu iti adu a makagapu. Idi Pebrero 1998, di nakapagserbi ti Auckland, New Zealand, iti nasurok a dua a lawas gapu iti napaut a kinaawan ti koriente. Dagiti umili iti Melbourne, Australia, awananda iti napudot a danum iti 13 nga aldaw idi naiserra ti pagtataudan ti suplay a gas gapu iti aksidente iti planta ti industria.
Sa adda met problema a laklak-amen ti dandani amin a siudad—dagiti makautoy a trapiko. Kuna ti arkitekto a ni Moshe Safdie: “Adda kangrunaan a pagdumaan—di panagbagay—ti kadakkel dagiti siudad ken ti agserserbi kadakuada a sistema ti transportasion. . . . Dagiti nabayagen a siudad masapul nga ibagayda dagiti kangrunaan a distrito ti negosioda iti trapiko a di ninamnama idi tiempo a naibangon dagitoy.” Sigun iti The New York Times, kadagiti siudad a kas iti Cairo, Bangkok, ken São Paulo, “kanayon” a makautoy ti trapiko.
Agpapan pay kadagitoy a problema, kasla di agsarday ti kanayon nga iyaakar kadagiti siudad. Kas kuna ti maysa nga artikulo iti The UNESCO Courier, “pudno man wenno saan, kasla adda irarang-ay ken wayawaya, maripirip a gundaway, di maliklikan a pangallukoy ti siudad.” Ngem ania a masakbayan ti agur-uray iti dadakkel a siudad iti lubong? Adda kadi aniaman a realistiko a solusion kadagiti problemada?
[Blurb iti panid 5]
“Ti iyaadu dagiti agsangpet a tattao ti masansan nga agtungpal iti nakaro a kinaawan trabaho ken di regular a panggedan”
[Ladawan iti panid 7]
Mapaspasaran ti adu a siudad ti makautoy a trapiko
[Ladawan iti panid 7]
Minilion nga ubbing iti lansangan ti mangbibiag iti bagbagida
[Ladawan iti panid 7]
Para iti adu nga agnanaed iti siudad, natungday dagiti arapaapda a nasaysayaat a panagbiag