SIUDAD

Napusek, mapaggigianan a lugar, dakdakkel ti rukodna, populasionna, wenno kinapategna ngem iti maysa nga ili wenno purok. Ti Hebreo a sao nga ʽir, naipatarus a “siudad,” agparang iti nganngani 1,100 a daras iti Kasuratan. No dadduma naaramat ti sao a qir·yahʹ (ili) kas kapadpada a termino wenno kas panamagasping​—kas pagarigan, “Kalpasan daytoy maawagankanto iti Siudad [ʽir] ti Kinalinteg, Matalek nga Ili [qir·yahʹ],” wenno “Kasano a ti siudad [ʽir] ti panangidaydayaw saan a nabaybay-an, ti ili [qir·yathʹ] ti panagrag-o?”​—Isa 1:26; Jer 49:25.

Ti “purpurok” (Heb., chatse·rimʹ wenno kepha·rimʹ) ken “agpampannuray nga ili” (Heb., ba·nothʹ), a nadakamat met iti Hebreo a Kasuratan, ket naiduma iti “siudad” ken “il-ili” ta saanda a napaderan a komunidad no di ket nainaigda iti nawayang nga away. (1Sm 6:18) No addada iti aw-away wenno kaparanget a mismo ti maysa a nasarikedkedan a siudad wenno ili, dagitoy a komunidad nadeskribirda kas ‘agpampannuray nga ili,’ iti literal “annak a babbai” ti napaderan a siudad. (Nu 21:25; kitaenyo ti AGPAMPANNURAY NGA IL-ILI.) Ti Linteg ni Moises nangaramid met iti legal a nagdumaan dagiti napaderan a siudad ken il-ili, ken ti di napaderan a purpurok. No ti maysa a tao nga agnanaed iti maysa a di napaderan a purok inlakona ti balayna, kanayon nga adda kenkuana ti kalintegan a manggatang a mangbawi iti dayta, ngem no saanna idi a kabaelan, naisubli kenkuana bayat ti tawen ti Jubileo. Iti sabali a bangir, no nailako ti maysa a balay iti napaderan a siudad, kasapulan a sakaen dayta ti naglako bayat ti um-umay a tawen, ta no saan, ti sanikua agtalinaeden a di mabawi a kukua ti gimmatang, malaksid kadagiti siudad dagiti Levita. (Le 25:29-34) Ti isu met laeng a nagdumaan ket nataginayon iti Kristiano a Griego a Kasuratan, a sadiay ti poʹlis gagangay nga ipasimudaagna ti napaderan a “siudad,” ket ti koʹme gagangay a tumukoy iti di napaderan a “purok.” Ti Griego a sao a ko·moʹpo·lis iti Marcos 1:38 mabalin nga ipatarus a “pimmurok nga ili” wenno “pimmurok a siudad.” (Idiligyo ti Int.) Ni Juan inawaganna ti Betlehem iti “purok a nagyanan ni David,” ket ni Lucas (pagaammona a sinarikedkedan ni Rehoboam ti purok) dinakamatna dayta kas maysa a siudad.​—Jn 7:42; Lu 2:4; 2Cr 11:5, 6.

Ti kaunaan a managibangon iti siudad isu ni Cain, a nangpanagan iti dayta a siudad iti nagan ti anakna a ni Enoc. (Ge 4:17) No bilang adda sabsabali pay a siudad sakbay ti Layus, ti nagnaganda nagpukaw a naikanunong kadakuada iti Layus idi 2370 K.K.P. Kalpasan ti Layus, dagiti siudad ti Babel, Erec, Accad, ken Calne iti daga ti Sinar ti nangbukel iti pamunganayan a paset ti pagarian ni Nimrod. Kalpasanna pinalawana daytoy babaen ti panangibangonna iti Nineve, Rehobot-Ir, Cala, ken Resen (ragup a nadeskribir kas “ti naindaklan a siudad”) iti amianan idiay Ginget ti Mesopotamia. (Ge 10:10-12) Iti sabali a bangir, da patriarka Abraham, Isaac, ken Jacob saanda a nangibangon kadagiti siudad no di ket nagtaengda kas ganggannaet nga agnanaed kadagiti tolda, uray idi sumarsarungkarda iti il-ili ken purpurok idiay Canaan ken Egipto. (Heb 11:9) Nupay kasta, adu a tiempo kalpasanna, dagiti managsimisim a simrek iti Canaan impadamagda nga adda adu a natibker ti pannakasarikedkedda a siudad iti dayta a daga.​—Nu 13:28; De 9:1.

Panggep ti Panagibangon. Rinugian dagiti umili ti agibangon kadagiti siudad gapu iti sumagmamano a rason: maipaay iti pannakasalaknib, industria, komersio, ken relihion. No ikabilangan ti kaadu ken kadakkel dagiti templo a natakuatan dagiti arkeologo, awan duadua a ti relihion ket maysa kadagiti kangrunaan a makagapu iti panagibangon iti adu a kadaanan a siudad. Ti siudad ti Babel agraman ti narelihiosuan a torrena ket maysa a pagarigan. Dagiti managibangon iti dayta kinunada iti maysa ken maysa: “Umaykayo! Ibangonantayo ti bagbagitayo ti maysa a siudad ken kasta met ti maysa a torre a ti tuktokna dumanon iti langlangit, ket mangaramidtayo iti agdindinamag a nagan maipaay iti bagbagitayo, ta amangan no maiwarawaratayo iti isuamin a rabaw ti daga.” (Ge 11:4-9) Ti peggad a maadipen kadagiti mananggubat a tattao a determinado nga agparmek ket sabali pay a makagapu a dagiti mabutbuteng nga umili agkaykaysada nga agbalin a siudsiudad. Nagduduma ti panangalad ken panangpaderda kadagitoy a siudad, ket dagiti pagserkan sinerraanda iti rabii ken kadagiti panawen ti peggad.​—Jos 2:5; 2Cr 26:6.

Dagiti agnanaed iti siudad masansan nga agtartrabahoda iti panagtalon ken panagtaraken kadagiti dinguen, nga iti ruar dagiti pader ti siudad ti nakaaramidan dagita; kaskasdi a ti gagangay a mannalon agnanaed idi iti uneg ti siudad imbes nga iti talonna. Ti dadduma nakipasetda kadagiti industria mainaig kadagiti produkto nga aramid ti ima. Nagserbi dagiti siudad kas pagipempenan, sentro ti tagilako, ken tiendaan maipaay iti panagibunong. Dagiti siudad a kas iti Tiro, Sidon, ken Joppe nagbalinda a kangrunaan a sentro dagiti barko ken sinnukat iti nagbaetan dagiti ruta iti baybay ken dagiti sangkakuyogan a managbiahe iti takdang.​—Eze 27.

Nangrugi ti adu a siudad kas simple a purpurok, dimmakkelda a kas iti kadakkel ti maysa nga ili wenno iti kasasaad ti maysa a siudad, ket no dadduma nagbalinda a dadakkel nga estado a siudad a mangtartarawidwid kadagiti biag ti ginasut a ribu nga umili. Maibuyog iti kasta nga idadakkel, ti pannakabalin ti gobierno ken hudisial a pannakabalin ket naipamaysa iti im-ima ti sumagmamano a napolitikaan ken namilitariaan a papanguluen, ket masansan unay a ti naringringbaw a pannakabalin a mangidikdiktar iti wagas ti panagbiag iti siudad nagtalinaed iti hirarkia dagiti naturay a papadi. Ngarud, nakadkadlaw ti pannakaidumana idi a dagiti siudad dagiti Israelita nangrugida nga agparang iti eksena ti lubong, a ti panangituray iti dayta adda iti im-ima dagiti teokratiko ti pannakadutokda nga administrador a naparebbengan a mangipatungpal iti inted-Dios a linlinteg ti konstitusion. Ni Jehova ti Ari, Manangted-linteg, ken Ukom dayta a nasion, ket no dagiti makitkita a pannakabagina simamatalek nga itungpalda idi dagiti annongenda, nagragrag-o dagiti umili.​—Isa 33:22; Esd 7:25, 26; Pr 29:2.

Panagpili Kadagiti Lugar. Ti panagpili iti disso maipaay iti maysa a siudad nagpannuray iti sumagmamano a banag. Yantangay kadawyanna a ti depensa ti kangrunaan, dagiti kadaanan a siudad ket gagangay a naisaad kadagiti nangato a disso. Nupay daytoy ket mamagbalin kadakuada a nalaka a makita, narigat a danonen ida. (Mt 5:14) Saan a karaman dagiti siudad iti igid ti baybay ken dagidiay adda kadagiti igid dagiti karayan. Mainayon kadagiti nainkasigudan a bangen, masansan a naibangon dagiti nagdadakkel a pader wenno agaassideg a pader ken tortorre ken, iti dadduma a kasasaad, kankanal iti likmut ti siudad. (2Ar 9:17; Ne 3:1–4:23; 6:1-15; Da 9:25) Bayat a dumakdakkel idi dagiti siudad, no dadduma nasken nga iyat-atiddog dagiti bakud tapno mairaman ti ad-adu pay a makinruar a pagbeddengan. Dagiti pagserkan kadagiti pader ket napagbalin a natalged babaen kadagiti nalagda a ruangan a makaandur iti agpaut a pannakalakub. (Kitaenyo ti PADER; RUANGAN, PAGSERKAN; SARIKEDKED.) Iti ruar ken labes dagiti pader adda taltalon, pagpaaraban, ken aw-away a masansan a di maikanawa bayat ti iraraut.​—Nu 35:1-8; Jos 21:41, 42.

Ti naruay nga abasto ti danum iti asideg ket kasapulan unay ken maikabilangan no agpili iti disso a maipaay a siudad. Iti daytoy a rason, naibilang a maikanatad no dagiti siudad addaanda kadagiti ubbog wenno bubon a nailas-ud kadagiti pagbeddenganda. Iti sumagmamano a kasasaad, nangnangruna ti Megiddo, Gabaon, ken Jerusalem, adda dagiti usok ken kalasugan ti danum iti uneg ti daga a naaramat tapno maiyeg ti danum iti las-ud dagiti pader manipud kadagiti gubuayan iti ruar. (2Sm 5:8; 2Ar 20:20; 2Cr 32:30) Masansan a naaramid dagiti pagurnongan nga agtaya ken mamagtalinaed iti danum bayat ti panagtutudo a mausar inton agangay. Iti sumagmamano a kasasaad, ti benneg ti daga ket aduan kadagiti pagurnongan ti danum, ta inkagumaan ti tunggal sangakabbalayan ti maaddaan iti bukodna nga abasto ti danum.​—2Cr 26:10.

Gapu ta agpapada ti kalat ken panggep iti panagibangon kadagiti kadaanan a siudad, kasta unay ti panagaarngi ti disenio ken balabalada.Yantangay bassit ti nagbalbaliwan dagiti kasasaad uray iti panaglabas ti adu a siglo, adda dagiti siudad itatta nga awan nagbaliwanna kalpasan ti dua wenno tallo a milenio. No ti maysa sumrek kadagiti ruangan, makitana ti maysa a nagdakkelan ken nalayang a lugar, ti plasa ti siudad, ti publiko a plasa, a pakaar-aramidan ti amin a kita ti panaglako ken panaggatang, ken pakaar-aramidan ken pakaselselioan dagiti tulagan iti sanguanan dagiti saksi. (Ge 23:10-18; 2Ar 7:1; Na 2:4) Ditoy ti pagsasarakan dagiti tattao, kasta met nga umawatan ken pangipasaanda iti damag (Ne 8:1, 3; Jer 17:19), pangaramidan ti papanglakayen iti panangukom (Ru 4:1-10), ken mabalin a pangpalabasan iti rabii dagiti managdaliasat no nairana a saanda a naipaayan iti pagdagusan kadagiti pagtaengan. (Uk 19:15-21) No dadduma, adda iti siudad ti sabsabali pay a pagdagusan maipaay iti sangaili.​—Jos 2:1; Uk 16:1; Lu 2:4-7; 10:35; kitaenyo ti PAGDAGUSAN.

Adda dagiti siudad a naibangon nga agpaay kadagiti naisangsangayan a pakausaran; kas pagarigan, ti Pitom ken Raamses, naibangon babaen ti panagtrabaho dagiti Israelita kas ad-adipen ken naaramat a pagidulinan a luglugar maipaay ken Faraon (Ex 1:11), kasta met dagiti siudad a pagidulinan ni Solomon, dagiti siudad ti karuahe, ken dagiti siudad a maipaay kadagiti kumakabaliona (1Ar 9:17-19), kasta met dagiti siudad a pagidulinan ni Jehosafat. (2Cr 17:12) Uppat a pulo ket walo a siudad ti nailasin maipaay kadagiti Levita​—13 ti maipaay iti papadi, ken 6 dagiti pagkamangan a siudad maipaay iti di inggagara a nakapapatay.​—Nu 35:6-8; Jos 21:19, 41, 42; kitaenyo ti SIUDAD A PAGKAMANGAN; SIUDAD TI KARUAHE; SIUDAD TI PAPADI.

Ti kadakkel ti adu a kadaanan a siudad mailadawan manipud iti tedtedda dagiti paderda, ngem awan ti masigurado a pattapatta no maipapan iti bilang ti populasion. Maipapan iti Nineve, naibaga kadatayo a nakadakdakkel a metropolis dayta: “Nineve a dakkel a siudad, nga iti dayta adda nasurok a sangagasut ket duapulo a ribu a tattao a saan a pulos makaammo iti nagdumaan ti makannawanda ken ti makannigidda.”​—Jon 4:11; 3:3.

Gagangay nga adda kaipapanan ken panggep ti nagan a naipaay kadagiti siudad a nadakamat iti Biblia​—ti ayanda, pakabigbiganda, kapuonan dagiti agnanaed, uray ti naimpadtuan a kaipapanan ket maammuan babaen iti adu kadagiti naganda. (Ge 11:9; 21:31; Uk 18:29) No dadduma, tapno mailasin ti maysa a siudad manipud iti sabali a kanagnaganna, nainayon ti pakasarakan iti tribu, kas iti kaso ti “Betlehem idiay Juda,” ta adda met Betlehem idiay Zabulon. (Uk 17:7; Jos 19:10, 15) Dagiti naipasngat a siudad isuda dagidiay kukua ti maysa a tribu a nagsaad iti teritoria ti sabali a tribu.​—Jos 16:9; kitaenyo ti NAIPASNGAT A SIUDAD.

Piguratibo nga Usar. Iti Hebreo a Kasuratan, maus-usar a dagiti siudad iti piguratibo a pamay-an. (Pr 21:22; Jer 1:18) Kadagiti pangngarigna, makitatayo a ni Jesus nagaramat kadagiti siudad (Mt 12:25; Lu 19:17, 19), ken kasta met ni Pablo iti piguratibo a sasao. (Heb 11:10, 16; 12:22; 13:14) Iti Apocalipsis, naaramat dagiti siudad a mangiladawan iti sumagmamano a banag: “ti nasantuan a siudad” nga imbaddebaddek dagiti nasion (Apo 11:2), “ti dakkel a siudad” a naawagan iti Sodoma ken Egipto iti naespirituan a kaipapanan (Apo 11:8), ti “dakkel a siudad, Babilonia” (Apo 18:10-21; 17:18), ken “ti nasantuan a siudad, ti Baro a Jerusalem, a bumabbaba nga aggapu idiay langit manipud iti Dios ket naisagana kas maysa a nobia a naarkosan maipaay iti asawana.”​—Apo 21:2-27; 22:14, 19; 3:12.