Lugar a Dagiti Kamelio ken Brumby Nawaya a Makapagdakiwas
BABAEN TI MANNURAT ITI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
NASULINEK a lugar iti Australia—ania a kasasaad ti mapanunotmo no madamagmo dayta? Maysa a lugar nga aduan iti naparagsit a kangaroo ken di makatayab nga emu, natapuk a nalabaga a desierto ken nagdagaang nga al-aldaw? Medio husto ti pampanunotem—ngem maysa met a daga nga aduan iti sorpresa.
Ammom kadi a ti Australia ti pagnanaedan ti kaudian a pangen dagiti atap a kamelio a nabati ditoy daga, ti kadakkelan a pangen dagiti brumby wenno atap a kabalio iti lubong, ken ti nagadu a naisalsalumina nga atap nga asno iti daytoy a planeta? Ti pannakaisangpet ken panagbiag dagitoy naandur nga animal ket saan unay a nalatak nga estoria ti kinaandur ken pannakibagay iti panagbalbaliw ken nadumaduma a kasasaad, ken maysa a nabiag a pammalagip iti naglabas a tiempo.
Napasayaat Gapu iti Tulong ti Kamelio
Iti napalabas nga uppat a dekada, inyebkasen dagiti agtartaraken ti baka ti isu met la a reklamo ti maysa nga agtartaraken ti baka a naisalaysay iti libro a The Camel in Australia: “Nakakitaak ti ebidensia ditoy a dinadael ti 5 a kamelio ti 10 a kilometro a dulon a bakud . . . Iti maysa a lugar, saanda laeng a pinugsat dagiti barut no di ket dinadaelda pay dagiti poste ken ti intero a bakud.”
Awan ti pagmamaayan dagiti nangina a bakud no dadaelen dagiti atitiddog a saka ken kadakkel dagiti rumaut a kamelio. Nupay kasta, dagitoy a napigsa a saksaka ti makagapu a naaramid dagiti dalan a mangballasiw iti natikag ken nasulinek a paset daytoy a kontinente.
Dagitoy a kamelio, a nagatang manipud India idi 1860, ti kadua dagiti managsukisok a da Burke ken Wills iti naisangsangayan nga ibaballasiwda iti Australia manipud iti amianan agingga iti abagatan. Kaykayat dagiti nagkauna a mannakigasanggasat dagitoy a naisangsangayan a parsua gapu iti kinapigsa ken kinaandurda. Tangay episiente ti panangusarda iti pigsada, agawit dagitoy iti 300 a kilo iti 800 a kilometro a panagdaliasat ket uminumda laeng iti uppat a galon a danum.
Tangay mapangnamnamaan dagiti kamelio, nakatulong dagitoy a nangawit iti taraon ken alikamen a naipan kadagiti beddeng ti adu nga ili a pagminasan ti balitok. Nakatulongda met tapno maibangon ti linia ti telegrama manipud Adelaide agingga idiay Darwin, ken nangsurbey iti pakaisaadan ti Trans-Australian Railway a mamagsilpo iti Sydney ken Perth. Dagitoy ti nangusat iti uppat a milion a kilometro kuadrado a desdes a kaskasdi a narigat pay la a suroten dagiti moderno a makina.
Ti kaaduan a bilang dagiti napaamo a kamelio idi 1922 ket 22,000, ngem idi maus-usaren dagiti lugan, naibulosen ti adu a kamelio. Tangay bulos ken nawayadan nga agpaadu, naipadamag a nasurok itan a 200,000 ti agnanaed kadagiti desierto ti Australia, ket pattapattaen ti dadduma a tattao a madoble dayta iti las-ud ti innem a tawen.
Saan a mabaybay-an a siwayawaya a makapagdakiwas amin dagitoy a kamelio. Imbaga ti pannakangiwat ti Central Australian Camel Association iti Agriingkayo!: “Ti laeng Australia ti addaan iti awanan sakit a pangen dagiti kamelio ditoy lubong, isu a kada tawen, adda sumagmamano a mailako kadagiti zoo ken parke idiay Estados Unidos ken Asia.” Dagiti mangyur-urnos iti panagpasiar ikkanda met dagiti bisita iti gundaway nga agsakay iti kamelio ken agpasiar iti nasulinek a paset ti Australia—a pagnanaedan ti dadduma pay nga animal a pagtrabaho a siwayawaya a makapagdakiwas.
Ania ti Brumby?
Indissaag ti immuna a barko dagiti Ingles ti adu a kargana a balud, soldado, ken kabalio iti aplaya ti Australia idi 1788. Romantiko ken nakalkaldaang ti pakasaritaan ti kabalio iti daytoy a pagilian, kas iti kakaduada a tattao.
Gapu ta nasken a maparukma ti baro a teritoria, impan dagiti kabalio ti adu nga immuna a nagindeg kadagiti uppat a suli ti kontinente. Di nagbayag, dagiti kabalio a siwayawaya a makapagdakiwas nakapataudda kadagiti pangen, ket dagitoy ti naawagan a brumby. Ti sao a “brumby” ket mabalin a nagtaud iti sao dagiti Aborigine iti Queensland a baroomby, nga “atap” ti kaipapananna.
Ti naatap, di masinunuo a kababalin ti brumby ti nangtukay iti imahinasion dagiti dumadaniw a kas ken A. B. (Banjo) Paterson, ket ti daniwna a “The Man From Snowy River” ti nakaallukoy iti adu nga Australiano a mangipateg iti brumby. Immadu ti bilang dagiti brumby kalpasan ti Gubat Sangalubongan I, idi bimmassit ken naibulos dagiti Waler—maysa a puli ti kabalio a napatanor a nangnangruna a maipaay iti Light Horse Brigade ti Australia ken usaren dagiti buyot nga Indian. Iti kaaldawantayo, adda napattapatta a 300,000 nga atap a kabalio nga agdakdakiwas iti kontinente.
Bayat ti panagdakiwasda, agatipukpok ti tapuk gapu kadagiti sakada a kas iti maso ti mammanday ket dadaelenda ti tambak dagiti abut a paginuman. No tikag, mabisinanda wenno matayda gapu iti waw. Iti daga nga adu unayen ti pangen ti baka, makapadanagen dagitoy a brumby. Gapuna, rinibu ti ipalubos ti linteg a mapapatay iti kada tawen. Maproseso ti dadduma tapno pagtaraon ti tao; mailako ti dadduma a pagtaraon dagiti taraken.
Ngem no bilang ti pagsasaritaan, talaga a siwayawaya a makapagdakiwas ti asno a kasinsin ti brumby. Gapu ta naparpartak nga umadu ngem ti atap a kabalio ken nalawlawa ti pagdakiwasanda ngem iti kamelio, immaduda unayen isu a masapul a malapdanen ti iyaaduda.
Ti Solusion a Panangliput
Kas iti kabalio, nagatang idi dagiti asno iti arinunos ti 1700 tapno agawit kadagiti karga wenno agarado, ket nalakada a nairuam iti aglawlawda. Aduda a naibulos bayat ti dekada 1920, ket immadu ti populasionda agingga a namin-30 ngem iti bilang ti pangen dagiti talaga nga atap nga asno.
Gapu ta naparsuada nga agbiag iti desierto, dagiti asno, kas kadagiti kamelio, saanda nga agling-et no makuranganda iti danum ket agbiagda uray no 30 a porsiento iti kadagsen ti bagida ti maawan a danum. (No maawanan ti adu a sabali a mamalia iti 12 agingga iti 15 a porsiento a danum, matay dagitoy.) Kaykayatda a kanen ti naraber a karuotan ngem kanenda uray dagiti nakersang a mula a di araben dagiti baka. Idi dekada ti 1970, nasurok a 750,000 nga asno ti nagdakiwas iti kagudua a paset ti kontinente. Daytoy nga umad-adu a bilang ket nagbalin a pangta iti ekolohia ken iti industria ti panagtaraken iti baka isu a masapulen ti panagtignay.
Babaen ti sistematiko a panangpapatay nga ipalubos ti linteg nanipud idi 1978 agingga idi 1993, nasurok a 500,000 nga asno ti napapatay idiay laeng amianan a laud nga Australia. Kadagitoy nga aldaw, 300 nga asno ti nakabitan iti radio transmitter gapu iti Judas program wenno programa a mangliput. No maibulos dagitoy tapno makikadua iti pangenda, matunton dagiti helicopter dagitoy ken ti kakaduada nga asno isu a mapapatayda iti naasi a wagas nga ipalubos ti linteg. Bayat ti pannakilangen ti asno a mangliput iti sabali a pangen, masarakan met dagitoy isu a mapapatayda.
Maysa nga opisial a mangsalsalaknib iti agrikultura nga agnanaed idiay Makinlaud nga Australia ti nangibaga iti Agriingkayo!: “Napaut daytoy a problema.” Kastoy pay ti impakdaarna: “No mabati ti bassit a grupo dagiti asno a mabalin nga agpaadu, iti apagbiit agsublinto ti bilang dagiti asno a kas idi dekada ti 1970. Masansan a di maawatan ti tattao no apay a dagitoy nga animal ket ipalubos ti linteg a mapapatay ken mabaybay-an iti nakatayanda. Ngem di maamiris dagiti tattao a narigat a danonen dagitoy a lugar. Awan kalsada sadiay, ket madanon laeng ti kaaduan kadagitoy babaen ti helicopter. Timmaud ti parikut idi bimmallaet ti tao, isu nga ikagumaanmi a naas-asi ti panangpapatay.”
Naandur ken Nalaka nga Umadu
Nalabit pampanunotemon a ti sentro ti Australia ket napuseken kadagiti di matarigagayan nga animal a para awit. Ngem naglawa dagiti nasulinek a lugar ti Australia. Agdakiwas dagitoy nga animal iti lugar a kas iti kadakkel ti Europa ngem kas man la kaadayo ti bulan—a ti kasasaadna ket kaasping dagitoy a lugar. Maysa a karit uray laengen ti panangsiput kadagiti pangen. Anianto la ketdin ti pananglapped iti iyaaduda.
Saan a kas iti dadduma a maung-ungaw a kadawyan a kita, dagitoy naandur ken nalaka nga umadu nga animal agbalbalindan a permanente a paset ti ekolohia. Gapu ta awan dagiti agkaan kadagitoy ken dida agsakit, nawaya a makapagdakiwasda kadagiti nasulinek a lugar ti Australia!
[Ladawan iti panid 16]
Nawaya a makapagdakiwas ti agarup 200,000 a kamelio kadagiti desierto ti Australia
[Credit Line]
Agriculture Western Australia
[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]
Nawaya a makapagdakiwas dagiti brumby iti pingir ti Desierto ti Simpson
[Ladawan iti panid 17]
Agsasaruno a kamelio a mangguyguyod iti de lana, 1929
[Credit Line]
Image Library, State Library of New South Wales
[Ladawan iti panid 18]
Panangurnong kadagiti brumby—estilo iti nasulinek a lugar
[Credit Line]
© Esther Beaton
[Ladawan iti panid 18]
Panangikabit iti radio transmitter iti mangliput nga asno
[Credit Line]
Agriculture Western Australia