Panangmatmat iti Lubong

Awanan Kadagiti Libro ti Baro a Libraria ti Alexandria

Ti dakkel a libraria ti Alexandria, a “nalatak gapu iti linaonna nga intero a pannakaammo ti tao idi panawen ni Kristo, . . . ket nauram idi 47 K.K.P. ken napukaw kamaudiananna idi maika-7 a siglo A.D.,” kuna ti The Wall Street Journal. Babaen ti tulong ti dadduma a pagilian dagiti Arabo ken ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization, nangaramid ti Egipto iti baro a libraria idiay Alexandria a namnamaenna a mangartap iti daan. “Ti umuna nga uppat a kadsaaran ket adda iti uneg ti daga. Tangay nalikmut iti aganninaw a labneng, ti libraria ket addaan iti 17 nga elevator, tawa nga agdalus a bukodda ken sistema ti kinatalged nga adelantado unay ta maiddepna ti uram a di man la matedtedan iti danum dagiti manmanon a masarakan a teksto.” Nupay kasta, kuna ti Journal a “ti libraria ket awanan iti maysa a napateg a linaon. Dagiti libro.” Kuna pay ti periodiko a kalpasan a nabusbos ti minilion a doliar kabayatan ti adu a tawen a panagibangon, “nagbassit ti badyet ti baro a libraria para iti aktual a pananggatang kadagiti libro isu a ti mangtartarawidwid iti libraria, . . . a ni Mohsen Zahran, ket masapul a sipapakumbaba nga agdawat kadagiti libro a ti kangrunaan a pakabigbiganda ket libre dagitoy.” Didan agsapul iti mamangulo nga agaywan iti libraria agsipud ta “saanmi a kabaelan a suelduan,” kuna ni Mr. Zahran. Walo a milion a tomo ti malaon ti baro a libraria.

Ut-ot a Mapampanunot Laeng

“Masansan nga adda naut-ot unay a marikna dagiti napukolan a tattao a kasla agtaud iti napukaw a paset ti bagida, wenno mariknada nga agut-ot ti napukolan a paset ti bagida no adda mangsagid iti rupada,” kuna ti magasin a New Scientist. “No saanen a makarikna ti maysa a paset ti cortex​—gapu ta napukolan wenno nadangran ti duri​—dagiti kabangibangna nga urat ti makibiang iti paset a nadangran. Dagitoy ti nangnangruna a mangsublat iti annongenda,” ilawlawag ti magasin. Kunana pay: “Masansan nga agresulta daytoy iti pannakarikna dagiti tattao nga adda pay laeng ti naputeden a paset ti bagida, wenno makariknada iti masansan nga ut-ot.”

Nabangsit a Sang-aw ken Namnama a Makastrek iti Panggedan

“Saan nga aglablabes no maibaga a [ti nabangsit a sang-aw] dadaelenna ti adu a karera,” kuna ti dentista a ni Ana Cristina Kolbe iti nainaig-negosio a magasin idiay Brazil nga Exame. “Kadagiti nakaro a kasasaad,” kuna pay ti ehekutibo a para sapul kadagiti trabahador (recruiter) a ni Leandro Cerdeira, “mapukaw dagiti tattao ti nadumaduma a panggedan a dida man la maawatan no ania a talaga ti problema.” Iti naaramid a panagadal iti dua a dadakkel a siudad idiay Brazil, adda halitosis wenno nabangsit ti sang-aw ti 40 a porsiento kadagiti tattao a napagsaludsodan. Ti pannakataranta ken ti di umdas a pannangan iti naammurat a taraon ti karaman kadagiti kangrunaan a makagapu. Tapno maksayan dagiti sintoma, isingasing ni Dr. Kolbe nga agbakasion pay laeng iti sumagmamano nga aldaw dagiti nabangsit ti sang-awda ken manganda iti adu a nateng. Kas pangbiitan a pamuspusan, mabalin nga agmulumog dagiti empleado a nabangsit ti sang-awda iti saan unay a nasamay nga agua oksinada a nailaok iti danum.

Umad-adu Dagiti Desperado

Sigun iti report ti World Health Organization (WHO) maipapan iti 105 a pagilian, immadu iti 60 a porsiento ti promedio a kaadu dagiti nagpakamatay kadagita a pagilian, iti nagbaetan ti 1950 ken 1995, sigun iti Pranses a periodiko a Le Monde. Pinattapatta ni Dr. José-Maria Bertolote, ti coordinator ti departamento ti WHO a mangtamtaming iti kinasimbeng ti panunot, a maysa a milion a tattao ti nagpakamatay idi 2000 ket 10 agingga iti 20 a milion pay ti nagpanggep nga agpakamatay. Nupay kasta, mabalin a nangatngato nga amang dagiti aktual a bilang. Sigun iti damag, ad-adu a tattao ti matay iti kada tawen gapu iti panagpakamatay ngem iti amin a napagtitipon a bilang dagiti matay gapu iti armado a rinnupak iti intero a lubong. Kadagiti agtawen iti nagbaetan ti 15 ken 35, ti panagpakamatay ket nagbalin a “maysa iti tallo a kangrunaan a pakaigapuan ti ipapatay,” kuna ni Dr. Bertolote.

Dagiti Biktima ti Panangrames Idiay South Africa

“Iti kada tawen, 1 a milion dagiti marames idiay South Africa,” kuna ti World Press Review. Kaipapanan daytoy nga adda marames iti agarup kada 30 a segundo. Sigun iti artikulo, “ti South Africa ti kaaduan kadagiti marames nga agtungpal iti pannakapapatay.” Mamin-12 nga ad-adu ngem iti Estados Unidos, nga isut’ sumaganad iti listaan, nupay 40 laeng a milion ti populasion ti South Africa. Innayon ti artikulo: “Iti dadduma pay a pagilian, mabalin a ramesen, takawan, wenno patayendaka dagiti tattao. Ngem idiay South Africa, ramesendaka dagiti tattao sakbay a patayendaka, dandani a gapu laeng ta naiparna nga addaka sadiay. Gistay dagus a mapasamak ti panangrames a nainaig iti dadduma pay a dakes nga aramid.” Kasta met a “ti panangrames ket nagbalinen a paset ti inisasion a pangsanay kadagiti baro a miembro ti maysa a gang,” a mapan pumatay kadagiti biktimada. Karaman kadagiti dinakamat ti artikulo a makagapu ket ti kaadu dagiti maabuso nga ubbing ken ti agsaksaknap a kapanunotan a nalaka ti biag. Kanayonanna, ti maysa a surbey idiay Johannesburg idi 1998 “ipalgakna a patien dagiti agtutubo a lallaki a kinapudnona, magustuan dagiti babbai ti marames ngem ilimedda laeng dayta, ket no ipasiarmo ti maysa a babai, adda kalintegam a mangipapilit a makikaidda kenka,” kuna ti artikulo.

Panagopera a Di Mausar ti Dara Idiay South Africa

“Ti makapadanag nga iyaadu unay dagiti addaan iti Aids ti nangtignay iti maysa kadagiti kadakkelan a grupo dagiti pribado nga ospital idiay South Africa tapno ikeddengda ti ‘mangagas ken mangopera a di mausar ti dara,’” kuna ti periodiko ti South Africa a The Mercury. “Ti panggepmi,” kinuna ni Doktor Efraim Kramer, ti direktor medikal iti programa, “ket paregtaen ti medikal a gunglo a mangagas ken mangopera kadagiti pasiente a didan agusar iti naidonar a dara.” Nupay di kumurang a 800 a doktor idiay South Africa ti sidadaan a mangagas ken mangopera a di mausar ti dara, daytoy ti kaunaan a gundaway nga inkeddeng ti maysa a grupo dagiti ospital nga ipaalagad ti kasta a programa a maipatungpal iti intero a pagilian. Kinuna ni Doktor Kramer a “positibo unay” ti reaksion dagiti doktor. Kuna ti The Mercury: “Napataud dagiti epektibo a pamay-an ti panangagas a di mausar ti dara nangnangruna a gapu iti kalikagum dagiti relihioso a grupo a kas kadagiti Saksi ni Jehova, a dida kayat ti maagasan no mausar ti naidonar a dara.”

Natural a Kapsula ti Bitamina-C

Agarup a dua a sentimetro laeng ti diametro ti azarole, a pagaammo met kas ti saraisa iti kabakiran. Ngem mamin-50 a daras nga ad-adu ti bitamina C daytoy a prutas a nasam-it nupay napait ngem iti kahel ken mamin-100 a daras nga ad-adu ngem iti dalayap. Sigun iti panagadal idiay San Martín State University sadi Tarapoto, Peru, adda 44 a miligramo ti ascorbic acid iti 100 a gramo ti ngula ti kaalseman a dalayap, idinto ta ti isu met la a kaadu ti azarole ket addaan iti 4,600 a miligramo. Ti uppat laeng a “kapsula” kadagitoy a natural a prutas ket makaipaay iti inaldaw a kasapulan a bitamina C ti maysa nga adulto. Sigun iti periodiko nga El Comercio, adda dagiti panagregget tapno maammuan no mabalin ti agmula iti adu nga azarole, “maysa a nalaka a malungsot a prutas,” tapno mailako a kasandi ti coca.

Makadangran a Pammagbaga

“Itandudo ti media ken dagiti nalatak a sikologo ti kapanunotan a makagunggona ti ‘panangipapas’ [iti pungtot],” kuna ti magasin a Psychology Today. “Ngem lallalo a makadangran daytoy a pammagbaga imbes a makatulong.” Sigun iti sikologo iti Iowa State University a ni Brad Bushman, “ti panangipapas iti pungtot aktual a pakaruenna ti panangranggas.” Napaliiw kadagiti tattao a naipasidong iti panagadal a “nangipapas iti pungtotda” babaen ti panangdanogda iti punching bag, wenno napabussog a bag a danogen dagiti boksingero, a mamindua a nakarkaro ti panagpungtot ken kinaulpitda ngem kadagidiay di nangipapas iti pungtotda. Uray “dagiti tattao a naipasidong iti panagadal a nangbasa iti maysa nga artikulo maipapan kadagiti pagimbagan ti panangipapas iti pungtot babaen ti panangdanogda iti punching bag kaykayatda nga amang ti mangdanog ngem iti sabsabali,” kuna ti artikulo. “Imbes a padasem a pabaawan ti pungtotmo, kuna ni Bushman, isardengmo laengen a mammaminsan ti agpungtot. Agbilangka agingga iti 10​—wenno 100, no kasapulan​—ket bumaawto ti pungtotmo.”

Ti Kadakkelan Pay Laeng nga Abut ti Ozone

Kabayatan ti Setiembre 2000, ti satellite ti NASA a mangmonmonitor iti kasasaad ti ozone inrekordna ti kadakkelan pay laeng nga abut iti ozone layer a nakita iti ngatuen ti Antarctica. Kasta ti impadamag ti periodiko a Clarín ti Buenos Aires, Argentina. Ti abut ket makita iti ngatuen ti kalawa nga agarup 28.3 a milion a kilometro kuadrado, a dakdakkel nga amang ngem iti napalabas a kadakkelna a nasurok a 1,000,000 a kilometro kuadrado. Naklaat dagiti sientista gapu iti kasta unay a kinadakkel ti abut. Kinuna ni Dr. Michael Kurylo iti NASA a dagitoy a kapaliiwan ti “mangpabileg iti pannakaseknan maipapan iti kinadelikado ti ozone layer iti tangatang.” Kinuna ti pisiko a ni Rubén Piacentini iti Argentina’s National Committee for Space Activities a nupay ti abut ket adda iti ngatuen ti awanan tattao nga Antarctica, “mabalin a makadanonto iti makin-abagatan a paset [ti Argentina].” Kunaen ti Clarín a ti ozone ket agserserbi kas pangsalaknib nga arpaw babaen ti panangpukawna iti makadadael nga epekto ti ultraviolet a radiasion ti init.