Panangsaranget iti Pangta ti Terorismo
IDI arinunos ti dekada 1980, kasla kumapkapuyen ti terorismo. Nupay kasta, rimsua ti baro a kita ti terorismo. Iti kaaldawantayo, ti pangta ti terorismo ket agtaud a nangnangruna kadagiti ekstremista a nakaipasdeken iti bukodda a sistema ti panguartaan—babaen ti panaglako iti droga, pribado a negosio, personal a kinabaknang, institusion a tumultulong, ken pinansial a tulong ti tattao iti dayta a lugar. Ket rumangranggasda.
Kadagiti kallabes a tawen, immadu pay dagiti naaramid a minamaag a terorismo. Nabomba ti World Trade Center idiay New York City, a nakatayan ti 6 a tattao ken nakadangran ti agarup 1,000. Maysa a kulto ti nangipugsit iti sarin a maysa a nerve gas iti subway ti Tokyo, a nakatayan ti 12 ken nakadangran ti nasurok a 5,000. Dinadael ti maysa a terorista ti patakder ti gobierno idiay Oklahoma City babaen ti bomba a nailemmeng iti trak, a nakatayan iti 168 ken nakadangran ti ginasgasut. Kas ipakita ti tsart iti panid 4 ken 5, nagtultuloy dagiti aramid ti terorista agingga ita.
Kaaduanna, kasla saanen a makauray dagiti terorista itatta kas idi napalabas. Naadaw ti kinuna ti napabasol a nangbomba iti Oklahoma City iti 1995 a tapno magun-odna ti atension a kasapulanna, kayatna a “patayen ti ad-adu a tattao.” Ti nangidaulo iti grupo a nangbomba iti World Trade Center idiay New York City idi 1993 kayatna a rebbaen ti maysa kadagiti dua a patakder tapno marpuog ti sabali, a pakatayan amin a tattao nga adda kadagita.
Baro met ti igam a pilien dagiti terorista. Kinuna ni Louis R. Mizell, Jr., eksperto iti terorismo: “Agbibiagtayo iti panawen ti nakaam-amak a pungtot ken didigra a makaituggod iti naan-anay a pannakadadael: nuklear, kemikal, ken biolohikal.” Dagiti ekstremista nga agpabpabigbig us-usarendan dagiti nakaro a makapapatay nga igam nga ipapaay ti teknolohia.
Panangraut Babaen iti Computer
Ti naawagan a cyberterrorism ramanenna ti panangusar iti moderno a teknolohia, kas kadagiti computer. Maysa nga igam ket ti virus iti computer, a mangdadael wenno di mangpaandar iti sistema. Adda met dagiti “logic bomb” wenno programa ti computer a mangdadael wenno mangbalbaliw kadagiti impormasion iti computer. Dagitoy allilawenda ti computer a mangaramid iti dina kabaelan ket iti kasta din agandar. Tangay ti ekonomia ken kinatalged dagiti nasion agpannurayda a naimbag iti impormasion nga ipaay ti computer, mabigbig ti adu a nakalaklaka a rauten dagiti terorista ti publiko. Ket tangay kaaduan a buyot ket addaan iti computer tapno mataginayon ti komunikasion uray iti tiempo ti nuklear a gubat, nalabit nalaklaka a madadael dagiti sistema nga us-usaren dagiti sibilian—ti suplay a koriente, transportasion, ken merkado pinansial a kas iti stock exchange.
Iti nabiit pay, no kayat ti maysa a terorista a pasardengen ti koriente, kas pagarigan, idiay Berlin, mabalin a sumrek a trabahador iti maysa a kompania nga agserserbi iti publiko (kas iti kompania ti koriente) tapno mapasardengna ti sistema ti koriente. Ngem iti kaaldawantayo, kuna ti dadduma a mabalin nga ikkaten ti eksperto iti computer ti koriente ti intero a siudad uray no adda a sinanam-ay iti balayna iti nasulinek a purok iti sabali a paset ti lubong.
Nabiit pay a rinaut ti maysa nga eksperto iti computer a taga Sweden ti sistema ti computer idiay Florida ket dinadaelna ti panagandar ti pang-emerhensia a sistema iti las-ud ti maysa nga oras, isu a saan a nakapagresponde dagiti polis, bombero ken ambulansia.
“No kasta, nakapataudtayo iti sangalubongan a purok nga awanan iti puersa ti polis,” kinuna ni Frank J. Cilluffo, direktor iti Information Warfare Task Force iti Center for Strategic and International Studies (CSIS). Ket ti kangatuan a mamalbalakad iti CSIS a ni Robert Kupperman, kinunana idi 1997 a no ikeddeng dagiti terorista nga usaren ti moderno a teknolohia, “awan ahensia ti gobierno nga adda itatta a makadaer iti epekto ti panangrautda.”
Patien dagiti mangus-usig a dagiti terorista iti computer addaanda kadagiti teknolohikal nga alikamen a mangartap iti aniaman a mangsalaknib nga alikamen dagiti puersa a mangipapaay iti talged. “Nakaad-adu ti madadael ti kabusor a makaikabil iti umiso a virus wenno makastrek iti umiso a computer,” kinuna ni George Tenet, ti direktor iti Central Intelligence Agency ti E.U.
Kinaranggas Babaen Kadagiti Kemikal ken Mikroorganismo
Pakaseknan met ti pannakausar dagiti kemikal agraman dagiti biolohikal nga igam. Nakigtot ti lubong a makangngeg nga idi kattapog ti 1995, rinaut dagiti terorista ti sistema ti subway iti Tokyo babaen ti makasabidong a gas. Naipabasol dayta nga insidente iti maysa a sekta a mangitantandudo iti kamaudianan a panungpalan ti lubong.
“Nagbaliwen ti terorismo,” kuna ni Brad Roberts iti Institute for Defense Analyses. “Kayat dagiti tradisional a terorista ti pannakabigbig iti politika. Ngem ita, kuna ti dadduma a grupo a ti kangrunaan a panggepda ket tapno ad-adu ti mapatayda. Dayta ti makagapu a makaay-ayo dagiti biolohikal nga igam.” Narigat aya a gun-oden dagita nga igam? Kuna ti magasin a Scientific American: “Makapataud ti maysa a tao iti trinilion a bakteria a saan unay nga agpeggad ti bagina uray no ti alikamenna ket pangpaalsem laeng iti beer ken ti adu a mikroorganismo a taraonan ti protina, maysa a maskara a panglapped iti pannakalang-ab iti gas ken kagay a plastik.” Apaman a nakasaganan dagiti mikroorganismo, nalakan ti panangibulos kadagitoy. Dinto pay madlaw dagiti biktima a naibulos ti maysa nga igam agingga a mapalabas ti maysa wenno dua nga aldaw. Ket iti kasta naladawton.
Anthrax ti pagay-ayatda a biolohikal nga igam. Ti naipanagan iti sakit ket nagtaud iti sao a Griego para iti karbon—a tukoyenna dagiti nangisit a keggang ti gagangay a gaddil kadagidiay taraken a naimpektaran iti anthrax. Ti pannakaimpektar ti bara gapu iti pannakalang-ab kadagiti bakteria ti anthrax ti ad-adda a pakaseknan dagiti mangipalplano iti depensa. Kadagiti tattao, adu ti matay gapu iti panangimpektar ti anthrax.
Apay a nasamay unay ti anthrax kas biolohikal nga igam? Nalaka a patauden ti bakteria ken naandur unay. Alaenna ti sumagmamano nga aldaw sakbay a marikna dagiti biktima ti umuna a sintoma nga isu ti pannakariknada a kasla makatrangtrangkaso ken nabannogda. Sumaganad ti panaguyek ken panagkipet ti barukong. Kalpasanna, marigatanda unayen nga aganges, agkakapsutda, sada matay iti sumagmamano la nga oras.
Nuklear nga Igam nga Ik-ikutanen Dagiti Terorista?
Idi narbek ti Union Soviet, pampanunoten ti dadduma no addan mailaklako a naipuslit a nuklear nga igam. Nupay kasta, pagduaduaan ti adu nga eksperto no mapasamakto ti kasta. Kuna ti naadaw itay a ni Robert Kupperman nga “awan ti ebidensia nga adda aniaman a grupo dagiti terorista a nangikagumaan a manggun-od iti nuklear nga igam.”
Ti ad-adda a pakaseknan ket ti makapapatay a naulimek a katupag ti nuklear a bomba—ti radioaktibo a material. Saan a bumtak. Saan a lumtog wenno makasinit, no di ket mangiruar iti radiasion a mangdadael kadagiti selula ti tao. Dagiti selula ti patá ti tulang ti nangnangruna a nalaka a madangran. Agkakanat dagiti epektona no matay dagitoy, agraman ti panagpadara ken ti panagkapuy ti sistema ti imiunidad. Tangay naiduma kadagiti kemikal nga igam, a kumapuy no malaokan iti oksihena ken agneb, ti radioaktibo a material agtultuloy a mangdadael iti adu a tawen.
Ipakita ti maysa nga aksidente idiay Goiânia, maysa a siudad iti makin-abagatan a sentro ti Brazil, no kasano a makapapatay ti radiasion. Idi 1987 inabrean ti maysa a lalaki ti lata a nakakabit iti paset ti nabaybay-anen nga alikamen ti doktor. Dina pulos impagarup a ti lata ket naglaon iti cesium-137. Gapu ta naayatan iti asul a rimat ti bato, impakitana ti nasarakanna kadagiti gagayyemna. Iti las-ud ti makalawas, dagiti immuna a biktima nangrugidan a nagpaeksamen iti maysa a klinika iti lugarda. Rinibu ti naeksamen di la ket ta nakontaminarda. Agarup sangagasut a residente ti nagsakit. Limapulo ti naospital, ket uppat ti natay. Agkullayaw dagiti eksperto a bumusbusor iti terorismo no ania ti mapasamak no maigagara a maiwaras ti cesium.
Ti Makapakigtot a Gatad ti Terorismo
Ti nakalkaldaang a pannakapukaw ti biag ti tao ti nakadkadlaw unay a resulta ti terorismo. Ngem adda pay nakarkaro nga ipasimudaagna. Ti terorismo madadael wenno maitantanna ti panagkakappia kadagiti nariribuk a lugar. Rubroban, paundayen, wenno pakaruenna ti panagraranget, ken pataudenna ti awan sardayna a naranggas a panagbibinnales.
Ti terorismo apektaranna met ti ekonomia ti pagilian. Napilitanen dagiti gobierno a mangbusbos iti adu a tiempo ken kinabaknang tapno maparmek dayta. Kas pagarigan, idiay Estados Unidos laeng, nasurok a sangapulo a bilion a doliar ti badyet iti panangbusor iti terorismo para iti tawen 2000.
Madlawtay man wenno saan, ti terorismo apektarannatay amin. Impluensiaanna ti panagbiahetayo ken dagiti ikeddengtayo no agbiahetayo. Pilitenna dagiti pagilian iti intero a lubong a mangbusbos iti adu a buis tapno masalakniban dagiti prominente a tattao, lugar nga ayan dagiti kapatgan a teknikal nga alikamen, ken dagiti umili.
Isu nga agtalinaed ti saludsod nga, Adda aya manayon a solusion ti panangdidigra ti terorismo? Maisalaysay daytoy iti sumaganad nga artikulo.
[Kahon/Ladawan iti panid 7]
Terorismo Maigapu iti Ekolohia
Impadamag ti warnakan nga Oregonian a ti maysa a baro a kita ti pagbutbutngan ket ti “pananguram, panangbomba ken panangsabotahe maigapu iti panangispal iti aglawlaw ken dagiti parsua nga adda iti dayta.” Dagitoy a makadadael nga aramid ket naawaganen nga ecoterrorism. Adda di kumurang a sangagasut a kastoy a kangrunaan nga aramid a napasamaken idiay makinlaud nga Estados Unidos nanipud 1980. Agdagup ti $42.8 a milion ti nadadael. Dagita a krimen ket gagangay a nairanta a mangriribuk iti panagtroso, panangusar kadagiti let-ang a pagpalpaliwaan, wenno panangusar kadagiti animal a pagtaudan iti kagay a dutdot, taraon, wenno pagsirarakan.
Maibilang dagitoy nga aramid dagiti terorista agsipud ta ramanenda ti kinaranggas a nairanta a mangbalbaliw iti kababalin dagiti tattao ken institusion wenno mangbalbaliw iti pagalagadan ti publiko. Dagiti terorista a maigapu iti ekolohia paayenda dagiti imbestigador ta masansan a rabii no rautenda dagiti adayo a puntiriada, ket dandani awan ti mabati nga ebidensia no di dagiti nauram a rebbek. Agingga iti nabiit pay, di unay ikankano ti umili dagiti krimen a maigapu iti pannakasalaknib ti aglawlaw. Ngem immadun dagiti puntiria kadagiti kallabes a tawen. Kastoy ti kinuna ti naisangsangayan nga ahente a ni James N. Damitio, maysa a beterano nga imbestigador iti U.S. Forest Service: “Ti panggep dagitoy a tattao ket maikkan ti atension dagiti prinsipio ken panggep nga itantandudoda tapno maaramid ti panagbalbaliw. Ket no pagarupenda a dida maikaskaso, padasenda ti sabali a pamay-an.”
[Kahon/Ladawan iti panid 10]
Terorismo ken ti Media
“Ti publisidad ket nagbalinen a kangrunaan kalat ken igam dagidiay mangaramat iti pammutbuteng kadagiti inosente a tattao tapno maitungpalda dagiti napolitikaan a panggepda wenno tapno mangriribukda laeng,” kuna ni Terry Anderson, maysa a periodista a kinautibo dagiti terorista idiay Lebanon iti dandani pito a tawen. “Ti pannakaipadamag a mismo ti napolitikaan a panangkidnap, panangpapatay wenno makapapatay a panangbomba ti kaunaan a panagbiktoria dagiti terorista. No di ikankano ti lubong, awan ti mamaay dagitoy a kinaranggas.”
[Dagiti ladawan iti panid 8, 9]
1. Panangbomba ti maysa a kayatna metten ti matay idiay Jerusalem, Israel
2. Binomba dagiti etniko a terorista ti maysa a banko idiay Colombo, Sri Lanka
3. Bimtak ti maysa a bomba nga adda iti kotse idiay Nairobi, Kenya
4. Pamilia dagiti biktima ti bimtak a bomba idiay Moscow, Russia
[Dagiti Credit Line]
Heidi Levine/Sipa Press
A. Lokuhapuarachchi/Sipa Press
AP Photo/Sayyid Azim
Izvestia/Sipa Press