Panangmatmat iti Lubong
“Dagiti Tagabo” Kadagiti Bapor iti Kaaldawantayo
“Kasla tagabo ti pannakatrato ti pinullo a ribu a marino kadagiti komersial a bapor,” kuna ti International Herald Tribune. Impalgak ti report ti International Commission of Shipping a dagitoy a marino ket “di natalged ti kasasaadda, sobra ti oras a panagtrabahoda, saanda a masuelduan, kurang ti taraonda, marames ken makabkabilda.” Dagiti dadduma a marino nga agreklamo wenno agpatulong iti union dagiti trabahador, agpeggadda a madusa wenno maibelleng iti taaw. Dagidiay naggapu kadagiti napanglaw a pagilian ti kangrunaan a biktima daytoy a “panagtagabo iti kaaldawantayo.” Gapu iti adu a parikut ti ekonomia kadagiti pagilianda, awanen ti gundaway ti adu a mangged. Isu a sigun iti nangipadamag, kas pagtungpalan, “nalakada a mabiktima, . . . maallilaw ken matakawan.”
Pannakapukaw “Dagiti Palimed ti Nakaparsuaan”
“Pattapattaen ti UN a maungaw ti aginggat’ 90% kadagiti lenguahe iti lubong iti sumaganad a siglo, ket karaman kadagitoy ti nagadu a napateg a pannakaammo maipapan iti nakaparsuaan,” sigun iti padamag ti BBC News. Dagiti katutubo a lenguahe ket masansan nga addaan kadagiti tradision, kanta, ken estoria a nayallatiw iti agsasaruno a kaputotan, a mangisuro iti adu a nagpateg a leksion maipapan iti aglawlaw ken biag dagiti animal iti maysa a lugar. Kas pagarigan, nabayagen a napaliiw dagiti Turkana nga umili iti amianan a laud ti Kenya ti kababalin ti sumagmamano a tumatayab isu a maibagada no kaano nga agtudo. Daytoy ti makatulong kadakuada a mangikeddeng no kaano nga agmulada. No maungaw ti lenguaheda, saanton a maammuan ti pannakaammo ti adu a kaputotan. Naungawen ti 234 a katutubo a lenguahe, ket 2,500 pay ti dandani maungawen. “Mabalin a naan-anay a mapukawen dagiti palimed ti nakaparsuaan, nga adda kadagiti kanta, estoria, arte, ken aramid ima a produkto dagiti katutubo nga umili,” kuna ti report ti UN, a mamakdaar iti peggad a bumassit met dagiti maapit.
Umad-adu Latta Dagiti Agus-usar iti Papel
Iti nasurok a kakapat ti maysa a siglo a naglabas, naipadles a bumassit ti pannakausar ti papel bayat nga agbalbalin a gagangayen kadagiti opisina ti pannakausar ti computer a pagipempenan kadagiti impormasion. Nupay kasta, umad-adu latta dagiti agkasapulan iti papel. Sigun iti periodiko a Vancouver Sun, no maipapan iti klase ti papel a maus-usar kadagiti xerox copier ken fax machine, ad-adu iti 25 a porsiento ti nausar dagiti taga Canada idi 1999 ngem iti nausarda idi 1992. Agdagup dayta iti “66 a libra (30 a kilo) a papel iti kada tawen para iti tunggal taga Canada, a pakairamanan ti ubbing.” Naammuan iti pannakasurbey dagiti agop-opisina a nupay iti damo ket mausar dagiti computer a pangkitaan iti impormasion, kaykayat latta ti tattao ti impormasion a nayimprenta iti papel. Kasta met laeng ti kasasaad dagiti addaan computer idiay balayda, kuna ti Sun. Dagiti ubbing ti nagbalinen a “kangrunaan nga agus-usar iti papel,” tangay kayatda nga iyimprenta ti amin nga aramiden wenno makitada kadagiti iskrin ti computer.
Ti Pangta ti Organisado a Krimen
“Dumakdakkel a pangta dagiti internasional nga organisado a krimen iti seguridad ti ordinario a tattao ngem iti gubat.” Sigun iti agipadpadamag nga Agence France-Presses, dayta ti nayunay-unay iti nabiit pay a komperensia maipapan kadagiti krimen nga agsaknap iti nadumaduma a nasion. Iti panagbitlana iti komperensia idiay Tokyo, kinuna ni Pino Arlacchi, ti Under-Secretary-General idiay Office for Drug Control and Crime Prevention ti UN: “Kimmaro dagiti internasional a krimen ngem iti kabaelan nga akseptaren dagiti gobierno ken kaaduan nga umili.” Dinakamatna ti pannakainegosio ti tattao kas ti kabiitan ti ikakarona iti amin a klase ti internasional a krimen, tangay nasurok a maysa a milion a babbai ken ubbing ti sililimed nga iballasiw ti adu a grupo dagiti kriminal kadagiti beddeng ti nasion, a pagganansiaanda iti nagadu. “Awan ti maymaysa a pagilian a makaparmek iti organisado a krimen a mangapektar iti nadumaduma a pagilian,” kinuna ni Bunmei Ibuki, ti dati a napolitikaan a panguluen dagiti ahensia ti polisia idiay Japan. “Dayta ti gapuna a kasapulan unay dagiti lokal wenno sangalubongan a panagregget a mangipatungpal iti linteg.”
Ti Pagbasuraan iti Law-ang
Nanipud idi rinugian ti tao a sukisoken ti law-ang agarup 40 a tawenen ti napalabas, pagbalbalinennan a pagbasuraan ti aglawlaw ti daga. Sigun iti The News ti Mexico City, dandani 4,000 a rocket ti naipatayaben, a nangpataud iti “nasurok a 23,000 a ‘makita’ a banag iti law-ang, a tunggal maysa kadagitoy ti dakdakkel ngem iti bola ti cricket.” Kadagitoy, agarup 6,000 ti “basura,” nga addaan napattapatta a dagup ti kadagsen a 1,800 a tonelada. Ti panagdinnungpar dagiti banag iti law-ang ti nangpataud iti 100,000 a babbabassit a natda a rugit. Nupay di makadangran dagitoy iti daga, talaga a makadangranda unay iti panagbiahe iti law-ang gapu iti kapeggesda. Ti nagbassit a metal nga agdaldaliasat iti aginggat’ 50,000 a kilometro iti kada oras ti mabalin a mangbuong iti tawa ti space station, mangabut iti solar panel, wenno iti kawes ti astronaut bayat nga agtartrabaho iti ruar ti luganna iti law-ang. “Ar-aramiden ti NASA ti Project Orion, maysa a ‘sagad iti law-ang’ a mangikkat kadagiti rugit iti langit,” kuna ti The News. “Ti plano ket pabettaken dagiti basura babaen kadagiti laser, . . . sa iduron dagitoy iti makinngato nga atmospera ti Daga a sadiay ti sitatalged a pakauramanda.”
Umad-adu Dagiti Awanan Pagtaengan
“Iti Universal Declaration on Human Rights idi 1948, dineskribir ti UN a napateg ti maaddaan iti umdas a pagtaengan, ngem nasurok a kagudua ti siglo kalpasanna, saan a pulos a naipanamnama ti kalintegan a maaddaan iti natalged a pagtaengan,” kuna ti BBC News. Pattapattaen ti nabiit pay a report ti UN a 100 a milion a tattao iti intero a lubong ti awanan pagtaengan—a pakairamanan ti nasurok a 30 a milion nga ubbing—ket mamakdaar a kumarkaro ti kasasaad. Ti napartak nga itataud dagiti siudad kadagiti napanglaw a pagilian ti imbaga ti UN a makagapu. Kanayonanna, idiay Abagatan a daya nga Asia ken Africa, agarup 600 a milion a tattao ti agnanaed kadagiti nailet, narukop a balbalay, nga awanan umdas a sanitasion ken danum. Saan a maipuera dagiti nabakbaknang a pagilian iti daytoy a parikut. Idiay Estados Unidos, agingga iti 700,000 a tattao ti agnanaed kadagiti kalsada. Iti dadduma a paset ti Makindaya a Europa, 12 iti kada 1,000 a tattao ti awanan pagtaengan.
“Kumapkapuy a Paglaingan”?
“Ti panagsipdut ket kumapkapuy a paglaingan idiay Osaka,” Japan, ta “saanen nga interesado dagiti agtutubo a mangparang-ay iti kinasigoda,” kuna ti Asahi Evening News. Sigun iti polis ti maysa a lugar, kasapulan ti adu a tawen a panagsanay tapno agbalinka a nasigo iti daytoy a klase ti panagtakaw. Ngem kasla kaykayat dagiti agtutubo a kriminal dagiti nalaklaka a pamay-an ti panagtakaw. Kas pagarigan, umad-adu dagiti kaso ti panagsipdut iti pitaka. Ag-60 anyos wenno nasurok ti kakatlo iti amin a suspek a naaresto gapu iti panagsipdut itay napan a tawen idiay Osaka Prefecture. Namin-12 a darasen a naaresto ti kalakayan nga agedad iti 78, idi al-alaenna ti kaha ti anteohos iti bag ti maysa a baket. “Nakapuy unayen ti panagkita ti lakay isu a ti balay ti anteohos ti naalana tangay impagarupna no pitaka dayta,” kinuna ti imbestigador.
Pagulidanan iti Panagmaneho
“Masapul nga agalibtak dagiti nagannak tapno agbalinda nga ulidan kadagiti annakda sakbay man a makaalada iti lisensia wenno agsursuroda pay laeng nga agmaneho,” kuna ni Susan Ferguson iti Insurance Institute for Highway Safety. Kas naipadamag iti magasin a New Scientist, isu ken ti kakaduana ti nangsukimat iti rekord dagiti naaksidente kadagiti 140,000 a pamilia nga Americano, sada pinagdidilig dagiti nagannak ken annak dagitoy nga agtawen iti 18 agingga iti 21. Ti annak dagiti nakapadasen iti tallo wenno ad-adu pay nga aksidente iti lugan iti lima a tawen ket 22 a porsiento a mas posible a maidungparda met dagiti luganda ngem ti annak dagidiay di pay naaksidente. Kasta met laeng ti kasasaad dagiti aglabsing iti pagannurotan ti trapiko kas iti kinakaskasero ken panagpataray uray no nalabagan ti silaw. Kadagitoy a kasasaad, 38 a porsiento a mas posible nga aramiden dagiti annak ti inaramid ti dadakkelda. “Mangipakita koma dagiti nagannak iti nasayaat nga ulidan,” kuna ni Jane Eason ti Britain’s Royal Society for the Prevention of Accidents. “Saan pay a pulos a naladaw tapno masursuro ti tattao ti natalged a panagmaneho.”
“Ti Kadakkelan a Sibibiag nga Organismo iti Lubong”
“Ti kaaduanna a di makita nga agkarkarayam iti uneg dagiti kabakiran a kanayon a berde ti kayoda idiay makindaya nga Oregon isut’ kadakkelan a sibibiag nga organismo iti lubong. Daytat’ fungus a maawagan Armillaria ostoyae,” kuna ti magasin a National Wildlife. “Di kumurang a 2,400 anyosen ti fungus ken saklawenna ti nasurok a 900 nga ektaria—wenno dandani 1,700 a tay-ak a pagay-ayaman iti football—sigun kadagiti sientista a kadua ti Forest Service ti E.U. a nakatakuat iti dayta.” Agnanaed ti fungus iti uneg ti daga ken in-inut nga agwaras dayta ket masansan nga us-usarenna dagiti ramut ti kaykayo tapno makapan iti nadumaduma a kayo. Ngem adda “pagdaksan ti fungus,” kuna dagiti montero. Sigun iti magasin, “mangpataud ti Armillaria iti sakit dagiti ramut a pakatayan inton agangay dagiti kayo.”