No Apay a Di Kayaten Dagiti Tattao ti Agbiag

“Adda dagiti makagapu nga agpakamatay ti tunggal tao: nalimed unay, di ammo, ken nakaro.”​—Kay Redfield Jamison, sikiatrista.

“MAKATUOK ti agbiag.” Kasta ti insurat ni Ryunosuke Akutagawa, maysa a nalatak a mannurat idi rugrugi ti maika-20 a siglo idiay Japan, sakbay la unay a nagpakamatay. Nupay kasta, kastoy ti insuratna sakbay dagidiay a sasao: “Siempre, diak kayat ti matay, ngem . . .”

Kas ken Akutagawa, adu kadagiti agpakamatay ti dida kayat ti matay, ngem kayatda a “pagpatinggaen ti mapaspasamak,” kinuna ti maysa a propesor ti sikolohia. Daytoy ti kaaduan nga ipatuldo ti sasao a kadawyan unay a masarakan kadagiti surat ti nagpakamatay. Ipakita dagiti sasao a kas iti ‘Diak maibturanen’ wenno ‘Apay nga agbibiagak pay laeng?’ ti mangipakita iti panagregget a mangliklik kadagiti makatuok nga agpayso a kasasaad ti panagbiag. Ngem kas dineskribir ti maysa nga eksperto, ti panagpakamatay ket “kaasping ti panangagas iti panateng babaen ti bomba nuklear.”

Nupay nagduduma ti rason iti panagpakamatay ti tattao, adda dagiti masinunuo a pasamak iti biag a gagangay a pakaigapuan ti panagpakamatay.

Dagiti Pakaigapuan ti Panagpakamatay

Gagangayen kadagiti agtutubo ti agladingit ken agpakamatay uray maigapu laeng iti kasla nagbassit a banag para iti dadduma. No agsagsagabada ket awan ti aniaman a maaramidanda maipapan iti dayta, matmatan dagiti agtutubo ti ipapatay kas pamay-an ti panagibales kadagidiay namagsagaba kadakuada. Insurat ni Hiroshi Inamura, maysa nga espesialista a mangtamtaming kadagiti tattao a kayatda ti agpakamatay idiay Japan: “Babaen ti ipapatayda, kayat dagiti ubbing a dusaen dagiti nangpasakit ti nakemda.”

Ipamatmat ti nabiit pay a surbey idiay Britania a no maasingan unay dagiti ubbing, dandani mamimpito ti posibilidad a gandatenda ti agpakamatay. Agpaypayso a saem ti sagsagabaen dagitoy nga ubbing. Maysa a 13 anyos a barito a nagbekkel, ti nangibati iti surat a nakaisuratan dagiti nagan ti lima nga agtutubo idiay eskuelaan a nangtutuok ken nangkikil pay kenkuana. “Pangngaasiyo ta ispalenyo ti dadduma pay nga ubbing,” insuratna.

Agpakamatay ti dadduma no nasalungasingda ti linteg iti eskuelaan wenno iti kagimongan, napaay iti ayan-ayat, nababa ti gradoda, madanagan gapu kadagiti eksamen, wenno maupay gapu kadagiti pakadanagan iti masakbayan. Kadagiti nangato ti gradoda nga agtutubo, a pagannayasanda ti agbalin a perpeksionista, ti panagkapuy wenno di pannakapasa​—aktual man wenno mapampanunot laeng​—mabalin a pakaigapuan ti panagpanggepda nga agpakamatay.

Kadagiti adulto, dagiti parikut a nainaig iti pinansial wenno trabaho ti gagangay a pakaigapuan ti panagpakamatayda. Idiay Japan, kalpasan ti adu a tawen a panagkapuy ti ekonomia, nasurok a 30,000 ti nagpakamatay iti kada tawen. Sigun iti Mainichi Daily News, gistay tallo a kakapat kadagiti agkabannuag wenno agedad iti dandani 40 agingga iti 60 a lallaki a nagpakamatay ket “gapu kadagiti parikut a maigapu iti utang, pannakalugi ti negosio, kinapanglaw ken kinaawan ti panggedan.” Mabalin met a dagiti parikut ti pamilia ti gapu nga agpakamatayda. Impadamag ti maysa a periodiko iti Finland: “Dagiti nabiit pay a nakidiborsio nga agkabannuag a lallaki” ti mangbukel iti grupo a sidadaan nga agpakamatay. Naammuan ti maysa a panagadal idiay Hungary a kaaduan kadagiti agtutubo a babbai nga agpangpanggep nga agpakamatay ket napadakkel kadagiti pamilia a nagsina ti dadakkelda.

Ti panagretiro ken panagsakit ket maibilang met kadagiti kangrunaan a makagapu, nangruna kadagiti lallakay ken babbaket. Masansan nga ikeddengda ti agpakamatay, saan a gapu ta din umimbag ti sakitda, no di ket din maibturan ti pasiente ti sagsagabaenna.

Ngem saan nga amin ket agpakamatay gapu kadagitoy a pakaigapuan. Maisupadi ketdi, no mapasanguan ti kaaduan a tattao kadagita a makapadanag a kasasaad, dida agpakamatay. Apay ngarud nga ibilang ti dadduma a solusion ti panagpakamatay idinto ta ti kaaduan ket saan?

Dagiti Nalimed a Makagapu

“Kaaduan a desision a panagpakamatay ket naibasar iti panangmatmat kadagiti bambanag,” kuna ni Kay Redfield Jamison, propesor iti sikiatria idiay Johns Hopkins University School of Medicine. Kinunana pay: “Kaaduan a nalimbong ti panunotda, dida ibilang a nakaro unay ti aniaman a kasasaad tapno rumbeng nga agpakamatayda.” Napaliiw ni Eve K. Mościcki, iti National Institute of Mental Health ti E.U., nga adu a banag​—a dadduma kadagitoy ti nalimed​—ti agtutupatop a pakadurogan ti maysa tapno agpakamatay. Dagita a nalimed a makagapu ket pakairamanan ti panagsakit ti isip ken dagiti sakit a rumsua gapu iti pannakaadikto, pakabuklan dagiti gene, ken kemistria ti utek. Usigentayo ti sumagmamano kadagitoy.

Kangrunaan kadagitoy a banag isut’ panagsakit ti isip ken dagiti sakit a rumsua gapu iti pannakaadikto, kas iti depression, bipolar mood disorder (kasasaad ti panagleddaang a maballaballaetan iti kinaganaygay), schizophrenia, ken nalabes a panagin-inum ken panagdroga. Ipamatmat dagiti panagsirarak idiay Europa ken iti Estados Unidos a nasurok a 90 a porsiento kadagiti natuloyan a nagpakamatay ket nainaig kadagita a sakit. Kinapudnona, natakuatan dagiti managsirarak idiay Sweden a kadagiti lallaki a nadayagnos nga awanan kadagita a sakit, ti kaadu dagiti nagpakamatay ket 8.3 iti kada 100,000, ngem kellaat nga immadu iti 650 iti kada 100,000 kadagiti addaan depression! Ket kuna dagiti eksperto a pareho dagiti banag a pakaigapuan ti panagpakamatay kadagiti pagilian iti Daya. Kaskasdi, uray pay no agkuykuyog ti depression ken dagiti pakaigapuanna, mabalin a maliklikan ti panagpakamatay.

Kuna ni Propesor Jamison, a nagpanggep met idi nga agpakamatay: “Kasla kabaelan dagiti tattao ti agibtur wenno aganus iti depression no adda panamatida a sumayaatto dagiti bambanag.” Ngem natakuatanna a no agtutupatopen ti pakaupayan ket din maibturan, in-inut a kumapuyen ti isip a manglapped iti tarigagay nga agpakamatay. Impadisna ti kasasaad iti iyiingpis ti preno ti lugan gapu iti masansan a panagpreno.

Nasken a maawatan a mapasamak dayta agsipud ta mabalin a maagasan ti depression. Mabalin a daeran dagiti rikna a kinaawan gaway. No mataming dagiti nalimed a makagapu, mabalin a sabali ti reaksion ti tattao kadagiti pakasikoran ken pakarigatan a masansan a pakaigapuan iti panagpakamatay.

Pagarupen ti dadduma a ti pakabuklan dagiti gene ti maysa a tao ti maysa a nalimed a makagapu iti panagpakamatay ti adu a tattao. Agpayso nga adda paset dagiti gene iti itatanor ti ugali ti maysa a tao, ket ipalgak dagiti panagadal nga adda dagiti pamilia nga ad-adu ti nagpakamatay kadakuada ngem iti dadduma. Ngem “ti pagannayasan nga agpakamatay dina ipamatmat a din maliklikan ti panagpakamatay,” kuna ni Jamison.

Ti kemistria iti utek ket mabalin met a maysa kadagiti nalimed a makagapu. Adda elektrokemikal a komunikasion ti binilion a neuron iti utek. Iti pungto dagiti nagsasanga a nerbio, adda babassit a baet a maawagan synapse a mangyallatiw kadagiti impormasion babaen ti kemikal. Ti kaadu ti maysa a neurotransmitter, ti serotonin a substansia a mangyallatiw ti impormasion, mabalin a nainaig iti sidadaan a pananggandat ti maysa a tao nga agpakamatay. Ilawlawag ti libro nga Inside the Brain: “No bassit ti serotonin . . . mapukaw ti gubuayan ti kinaragsak iti biag, mapukaw ti tarigagay ti tao nga agbiag ket pakaruenna ti posibilidad nga agsagaba iti depression ken agpakamatay.”

Nupay kasta, pudno nga awan ti siasinoman a naikeddeng nga agpakamatay. Minilion a tattao ti makapagibtur kadagiti pakarigatan ken pakadukotan iti biag. Ti reaksion ti isip ken puso kadagiti pakarigatan ti mangiturong iti dadduma tapno keltayenda ti biagda. Masapul ngarud a saan laeng a dagiti giddato a pakaigapuan ti mataming no di ket uray pay dagiti nalimed a makagapu.

No kasta, ania ngarud ti maaramidan tapno maaddaan iti mas positibo a panangmatmat a mangpaganaygay manen iti tarigagay nga agbiag?

[Kahon iti panid 6]

Sekso ken ti Panagpakamatay

Sigun iti maysa a panagadal idiay Estados Unidos, nupay mamindua agingga iti mamitlo nga ad-adda nga agpakamatay dagiti babbai ngem kadagiti lallaki, mamimpat nga ad-adda a matuloyan dagiti lallaki. Di kumurang a mamindua a nalaklaka nga agsagaba iti depression dagiti babbai ngem kadagiti lallaki, a mabalin a mangilawlawag iti ad-adu a bilang dagiti agpanggep nga agpakamatay. Nupay kasta, mabalin a di unay nakaro ti sakitda a depression, ket mabalin a di unay naranggas ti pamay-anda. Iti kasumbangirna, mabalin a narangranggas ken nasigsigurado ti pamay-an dagiti lallaki tapno matuloyanda.

Nupay kasta, idiay China, ad-adu ti babbai ngem kadagiti lallaki ti matuloyan. Kinapudnona, iti intero a lubong, ipalgak ti maysa a panagadal nga agarup 56 a porsiento kadagiti babbai a nagpakamatay ti napasamak idiay China, nangnangruna kadagiti away. Ti kinalaka kano ti pannakagun-od kadagiti makapapatay a pestisidio sadiay ti maysa kadagiti makagapu a naballigi ti panangikagumaan dagiti babbai nga agpakamatay.

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

Panagpakamatay ken Kinaliday

Ti kinaliday ket maysa kadagiti makagapu a maaddaan iti depression ken agpakamatay dagiti tattao. Kinuna ni Jouko Lönnqvist a nangidaulo iti panangsukisok kadagiti nagpakamatay idiay Finland: “Para kadagiti adu [a nagpakamatay], naliday ti inaldaw a panagbiag. Nagadu ti nawaya a panawenda ngem manmano a makilangenda.” Nagkomento ni Kenshiro Ohara, sikiatrista idiay Hamamatsu University School of Medicine idiay Japan, a ti “panangiputong” ti nakaigapuan ti nabiit pay nga iyaadu dagiti nagpakamatay kadagiti agkabannuag a lallaki iti dayta a pagilian.

[Ladawan iti panid 5]

Kadagiti adulto, dagiti parikut a nainaig iti pinansial wenno trabaho ti gagangay a pakaigapuan ti panagpakamatayda