Ti Ipatpateg ti Vienna a Nagdakkel a Tiobibo
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRIA
ADDA iti sanguanan ti namarangmang a siudad ti Vienna, ket adda iti pangadaywen ti katurturodan a kakaykaywan ti Vienna. Kadawyan nga iti kasta a lugar ti dandani pakangngegan iti makaparagsak a tono ti balse a pinutar ni Strauss. Adda panggep no apay a daytoy a lugar ti pinili ti maysa nga agtutubo a lalaki, ngem ikagkagumaanna a pagkalmaen ti agtibtibbayo a barukongna bayat nga agdatdaton iti dungdungnguenna. Addada iti kangato nga 60 a metro manipud iti daga. Kasano a kasta? Saan nga isu ti kaunaan ken sigurado a saan a ti kaudian nga aglugan iti ipatpateg ti Vienna a Riesenrad, wenno nagdakkel a tiobibo, iti kasta nga espesial nga okasion.
Ti nagdakkel a tiobibo nga adda iti nalawa a parke ti Vienna a maawagan Prater ti maipatpateg a pagilasinan ti siudad iti nasuroken a 100 a tawen. Ipakaammo ti imbitasion a naipaskil iti ruangan ti parke nga ‘ammom laeng ti Vienna no nakitamon dayta manipud iti nagdakkel a tiobibo.’ Ngem ti kaaddana—a napapaut payen ngem iti aniaman a sabali a nagdakkel a tiobibo iti lubong—ket naaddaan metten kadagiti problema. Kasano a napartuat daytoy nagdakkel nga asero a tiobibo? Kasano a nalatasanna dagiti krisis iti panawen?
Ti Kaunaan a Tiobibo
Tapno maammuantayo ti historia ti nagdakkel a tiobibo, masapul a lagipentayo ti maika-19 a siglo ken ti Rebolusion iti Industria. Bayat dayta a panawen, nagbalin ti asero a matarigagayan a material a pagbangon. Dagiti asero a balabala a karkarna ti disenioda ket naibangon iti nadumaduma a kabesera iti lubong—ti asero ken sarming a Crystal Palace idiay London, ti Palm House ditoy Vienna, ken ti Eiffel Tower idiay Paris. Nupay kasta, ti Chicago ti siudad nga agdinamag unay iti daytoy a kita ti arkitektura. Iti World’s Fair idi 1893, inaramid ti Americano nga inheniero a ni George Ferris ti kaunaan a nagdakkel a tiobibo.
Ti agdinamag a tiobibo ni Ferris ket 76 a metro ti diametrona ken addaan iti 36 a kompartimiento. Makalaon ti tunggal maysa iti 40 a pasahero a maipangato tapno mabuyada ti Chicago ken ti aglawlawna iti las-ud ti 20 a minuto. Para iti adu a bisita iti peria, sigurado a dayta pay laeng idi ti nakallalagip unay a pakaallukoyan. Ngem dimmaan idi agangay ti tiobibo ti Chicago, ket kalpasan ti namindua a pannakayakarna, nalasang dayta idi 1906 tapno agbalin a gapak. Nupay kasta, ti ideya maipapan iti nagdakkel a tiobibo ti nangrugin a nanggutugot iti imahinasion ti tattao iti dadduma a lugar.
Naaramid ti Nagdakkel a Tiobibo Ditoy Vienna
Magagaran unay idi ti Britano nga inheniero ken retirado a naval officer a ni Walter Basset maipapan iti nagdakkel a tiobibo ti Chicago. Idi 1894, rinugianna a dinisenio ti nagdakkel a tiobibo a maibangon idiay Earl’s Court sadi London, ket idi agangay, nagaramid iti dadduma pay a tiobibo idiay Blackpool, England, ken idiay Paris. Kabayatanna, agbirbirok idi ti taga Vienna a negosiante iti pagpalpaliwaan a ni Gabor Steiner kadagiti baro a pakaallukoyan ditoy Vienna. Maysa nga aldaw, ti pannakabagi ni Walter Basset ti nangisingasing ken ni Steiner nga agkaduada a mangibangon iti nagdakkel a tiobibo ditoy Vienna. Dagus a nagtulagda, ket nakasarakda iti maitutop a lugar para iti baro a makaparagsak nga imbension manipud England. Kasano ngay ti panangala iti permiso iti panagibangon?
Idi insumite ni Steiner iti siudad dagiti planona iti panagbangon, kinita ti maysa nga opisial dagiti plano sa kinitana ni Steiner. Idi kuan, kinitana manen dagiti plano. Kalpasanna, nagwingiwing sa inyimtuodna: “Pagarupem aya Apo Direktor nga adda mabirokam a mangaprobar iti panagaramidmo iti daytoy nga olimaw ket kayatna nga isu ti manungsungbat iti dayta?” Impakpakaasi ni Steiner: “Ngem addan dagiti tiobibo a kas iti daytoy idiay London ken Blackpool, ket awan aniaman a problema ti panagandarda!” Saan a nakombinsir ti opisial. “Kabaelan dagiti Ingles nga aramiden ti kaykayatda,” kinunana, “ngem diak kayat nga isarsarak ti bagik.” Gapu ta porsegido, impagna latta ni Steiner ket nakaawat met la idi agangay iti permiso nga agibangon.
Adu ti nagusioso iti pannakaibangon ti nagdakkel nga asero a tiobibo. Inaldaw nga immaribungbong dagiti usioso iti lugar a pagibangonan tapno pagsasaritaanda dagiti kapaliiwanda maipapan iti umad-adani a pannakaileppasna. Nalpas dayta kalpasan ti walo la a bulan. Idi Hunio 21, 1897, ni Lady Horace Rumbold nga asawa ti embahador ti England idiay Viennese Court ti kaudian a nangileppas iti dayta. Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, nagandaren ti nagdakkel a tiobibo. Kas iti malagip ni Steiner idi agangay: “Naragsak ti amin, ket nagdadarison dagiti gimmatang iti tiket.”
Ti Nabaknang a Pakasaritaan ti Nagdakkel a Tiobibo
Ni Archduke Francis Ferdinand, nga agtawid iti kinaari ti Austria-Hungary, tinagiragsakna a pinaliiw ti intero a kabesera ti imperio babaen ti panagluganna iti nagdakkel a tiobibo. Naapektaran met ti nagdakkel a tiobibo gapu iti pannakapapatayna idi Hunio 1914—ti nangrugian ti Gubat Sangalubongan I. Saan la a naawanan iti nalatak a sangaili no di ket naiserra met iti publiko idi pinagbalin dayta dagiti militar a pagwanawananda. Idi laeng Mayo 1915 a nagandar manen ti nagdakkel a tiobibo. Nupay agsagsagaba idin ti pagilian iti kinakirang iti landok, adda pay la ti nagdakkel a tiobibo a makitkita ti amin, nga agur-uray laengen a malasang! Nailako ti tiobibo idi 1919 iti taga Prague a negosiante. Isu ti manglasang iti dayta iti las-ud ti tallo a bulan. Ngem nanginngina ti pananglasang iti komplikado nga estruktura ngem iti gatad ti landokna. Isu a nalasatan ti dati a nalatak a pagilasinan ti arig ‘sentensia nga ipapatay’ ken nagtultuloy a nanglinglingay iti manangapresiar a publiko.
Dakkel ti nagbalbaliwan ti Vienna gapu iti gubat ken ti pannakarbek ti monarkia ti Austria-Hungary. Idi dekada ti 1930, kimmaro ti ekonomia, ket nagbalin a napeggad ti napolitikaan a kasasaad. Kapilitan idi nga agtalaw ti dati a nalatak a tao a ni Steiner tapno ikaluyana ti biagna gapu ta isut’ kaputotan dagiti Judio. Kaskasdi nga idi 1939 ken 1940, immadu dagiti naglugan iti nagdakkel a tiobibo. Ti panangrugi ti Gubat Sangalubongan II ti kasla nangtignay kadagiti tattao tapno agsapulda iti mangparagsak unay kadakuada. Ngem idi Setiembre 1944, nagsaknap ti makapadanag a damag iti intero a siudad—maur-uram ti nagdakkel a tiobibo! Ti short circuit iti kaarrubana a roller coaster ti nangrugian ti uram a nagramaram iti nagdakkel a tiobibo, a nakadadaelan ti innem kadagiti kompartimientona. Ngem dumteng pay la idi ti kakaruan.
Idi Abril 1945, bayat a malmalpas ti Gubat Sangalubongan II, nauram manen ti tiobibo. Nauram ti amin a 30 a kompartimientona agraman dagiti mangpaandar a pasilidadna. Ti nauram a landok a balabala iti tiobibo ti kakaisuna a nabati. Ngem kaskasdi a saan a daytoy ti namagpatingga iti tiobibo. Agpapan pay ti pannakarbek ti adu a bloke ti balbalay kalpasan ti gubat, adda pay laeng ti nagdakkel a tiobibo, nupay asero a balabala laengen ti nabati. Napaneknekan manen a nangina unay ti pananglasang iti dayta. Adda aya sabali a pamuspusan?
Wen! Natarimaan manen, nupay tunggal maikadua la a kompartimiento ti nasukatan tapno natalged dagitoy. Nanipud Mayo 1947 agingga ita, agrikrikus latta, a sibabannayat a mangyuli ken mangyulog kadagiti maay-ayatan a pasaherona. Babaen kadagiti pelikula a kas iti The Third Man, agraman ti di malipatan a pannakatema a musikana a natokar babaen ti de kuerdas nga instrumento a zither, saan la a ditoy Vienna a limmatak ti nagdakkel a tiobibo.
Nakalasat ti nagdakkel a tiobibo ti Vienna, idinto ta dagidiay kaunaan a naibangon idiay Chicago, London, Blackpool, ken Paris ket nagbalin aminen a gapak a landok. Daytat’ agtalinaed a saksi iti nabileg a pakinakem ti kaputotan kalpasan ti gubat tapno mangabaruanan isu a nagbalinen a simbolo ti Vienna. No agpasiarkanto man ditoy Vienna, sigurado a kayatmonto ti aglugan iti nagdakkel a tiobibo. Bayat nga addakanto sadiay, nalabit makakitakanto met iti maysa a lakay a mangyes-estoria kadagiti appokona no kasano nga idi naglugan iti nagdakkel a tiobibo, inkagumaanna a pagkalmaen ti agtibtibbayo a barukongna bayat nga immannugot ni Lola a makikallaysa kenkuana.
[Kahon/Ladawan iti panid 19]
TI RIESENRAD (NAGDAKKEL A TIOBIBO)
Naaramid: 1897
Kangato: 64.75 a metro
Diametro ti tiobibo: 60.96 a metro
Timbang ti tiobibo: 245 a tonelada
Timbang ti intero a landok a naibangon: 430 a tonelada
Kapartak: 2.7 a kilometro iti kada oras
[Credit Line]
Reperensia: The Vienna Giant Ferris Wheel, da Helmut Jahn ken Peter Petritsch, 1989, panid 39
[Ladawan iti panid 21]
Buya ti makin-amianan a daya a nagtugmokan ti langit ken daga ti Vienna manipud iti nagdakkel a tiobibo