Panangmatmat iti Lubong
“Air-Condition Babaen ti Niebe”
Maus-usar ti niebe kas baro a gubuayan ti enerhia no kalgaw, kuna ti Asahi Evening News ti Japan. Ababa ken nadagaang ti kalgaw iti siudad ti Bibai idiay Hokkaido, makin-amianan a Japan, ket nagadu ti niebe no kalam-ekna. Imbes a maibelleng ti niebe, daytat’ ikamalig dagiti trabahador. Kalpasanna, no kalgaw, “agsirkulasion ti angin iti dakkel, napnuan niebe a pagipempenan sakbay a maipugso kas nalamiis nga angin a kaasping ti maus-usar iti refrigerator,” kuna ti periodiko. Mausar daytoy nalamiis nga angin a pagpalamiis kadagiti pasdek a nakabitan iti sistema ti air condition a nadisenio nga agandar babaen ti niebe. Ti maysa pay a pagimbaganna ket naagneb dagiti napnuan niebe a kamalig, a makatulong a mangdalus iti angin babaen ti panangagsepna kadagiti tapuk ken angot.
Naandur iti Agas a Tuberculosis
“Ti agwarwaras a makapapatay a multi-drug-resistant tuberculosis (MDRTB) mapapatayna dagiti intero a pamilia,” impadamag ti periodiko nga Star iti Johannesburg. “Iti sumaganad a sumagmamano a tawen, ad-adunton dagiti addaan iti dayta ngem kadagiti addaan iti ordinario a tuberculosis (TB)” iti South Africa. Sigun iti South African National Tuberculosis Association, dagiti pasiente nga addaan iti TB ket mabalin a maaddaan iti MDRTB no nasapa unay nga isardengda ti panangagasda wenno no manmanoda nga agtomar iti dayta. Ti napegpeggad ken naandur iti agas a TB ket mabalin a mayakar iti dadduma a tattao a saan pay a naaddaan iti TB. Ti panangagas iti naandur iti agas a TB ket mamin-20 a nanginngina ngem iti gagangay a TB ken saan unay a naballigi—matay ti kagudua kadagiti pasiente nga addaan iti kasta. Sigun iti damag, ti krisis maipapan iti TB idiay South Africa, “ket nagbiit ken di makontrol ti panagwarasna nupay libre ti pannakaagas ti TB.” Dua kakatlo kadagiti umili ket addaan iti di aktibo a TB a nalaka a pagbalinen nga aktibo ti virus nga HIV.
Peligroso nga Edad ti 49?
‘Agannadkayo, dakayo a 49 anyos,’ ipakdaar ti Asahi Shimbun. Umad-adu a lallaki iti daytoy nga edad ngem iti sabsabali ti maar-aresto idiay Japan gapu iti panangpapatay ken panggep a panangpapatay. Adu met kadagiti agtawen iti 49 ti mangdangdangran iti bagida. Dagiti 47 anyos ti sumaruno, a sarunuen dagiti 48 anyos ket kalpasanna dagiti 45 anyos. Apay a nagadu ti maaresto iti daytoy a grupo ti edad? Dagiti lallaki nga asidegen nga ag-50 anyos ket dimtengen iti nakapatpateg a paset iti biag, kuna ti maysa a doktor ti kinalimbong ti panunot idiay Tokyo. “Agwaywayasen ti annakda, masapul nga aywanandan ti lumaklakay ken bumakbaket a dadakkelda ken narikuten ti relasionda kadagiti assawada,” kunana. “Dimtengda iti panawen a kimmapuyen ti panangkontrolda iti riknada, isu a ti dadduma ket agtignay a sidadarasudos uray no ammoda a napeggad dayta.” Sigun iti periodiko, dagiti utang iti panagpabalay, babayadan a matrikula, rigat iti panggedan, pannakasesante, ken di natalged a panggedan ti makagapu met nga agpulkok dagiti lallaki nga agedad iti 45 agingga iti 49.
Ti Kinamananglilipat ket Gapu iti Teknolohia?
Sigun iti The Sunday Times ti London, nangrugin nga ipatuldo dagiti doktor idiay Japan, Estados Unidos, ken Britania a ti teknolohia ti computer, kas kadagiti electronic organizer ken sistema ti nabigasion kadagiti lugan, ti makagapu iti kumarkaro a kinamananglilipat dagiti agkabannuag nga adulto. Imbaga dagitoy a doktor a dagiti moderno nga alikamen ti makagapu a nakissayan ti pannakausar ti utek a mangrisut kadagiti problema, isu a din malagip dagiti trabahador, agraman dagidiay nasurok pay la a 20 ken 30 ti tawenda, dagiti nagan, naisurat a sasao, wenno tulagan. Kuna ni Dr. David Cantor iti Psychological Services Institute idiay Atlanta, Georgia, E.U.A.: “Patien ti adu nga eksperto a ti sobra a kaadu dagiti impormasion ti makagapu a marigatan ti dadduma a tattao a mangtandaan kadagiti baro nga impormasion . . . Malipatan dagitoy a tattao ti adu a banag gapu ta mariroda unay a mangtandaan kadagitoy.” Napaliiw ni Dr. Takashi Tsukiyama iti Tokyo a dagitoy a problema “ket awan nakainaiganna iti edad no di ket iti estilo ti panagbiag[mo], kas iti kurang a panangusarmo iti utekmo.”
“Nakaro a Problema iti Salun-at ti Publiko”
Sigun iti estadistika ti gobierno, ti panagpakamatay ti maikawalo a kangrunaan a makagapu iti ipapatay dagiti Americano. Nasurok a 30,000 nga Americano ti agpakamatay iti kada tawen, ket iti kada tawen, nasurok nga 650,000 ti aggandat a mangkeltay iti biagda. Nasurok a tallo ti agpakamatay iti kada dua a mapapatay, kuna ti agipadpadamag a Reuters. Ti panagpakamatay ket tukoyen agpadpada dagiti pangpubliko ken pribado a grupo kas “nakaro a problema iti salun-at ti publiko.” Kuna ni David Satcher, ti siruhano heneral ti E.U.: “Manmano ti di maapektaran iti trahedia ti panagpakamatay iti intero a panagbiagda.” Dadduma kadagiti nainaig a makagapu iti panagpakamatay ket ti “depression, pannakarikna iti kinaawan namnama ken kinaawan gaway, arak ken dadduma pay a panangabuso iti droga,” kuna ti Reuters.
Di Pannakaammo iti Biblia
Nupay dati a mararaem ti Biblia idiay Estados Unidos, naduktalan iti nabiit pay a panagadal a 16 a porsiento laeng kadagiti agkunkuna a Kristiano sadiay ti agkuna nga inaldaw a basaenda ti Biblia. Kas impadamag ti The Sun Herald ti Biloxi, Mississippi, E.U.A., naammuan iti maysa pay a surbey a 2 laeng iti kada 10 a tattao ti makainagan iti nangipaay idi iti Sermon iti Bantay. Kanayonanna, tallo wenno uppat laeng kadagiti Sangapulo a Bilin ti madakamat dagidiay napagsaludsodan.
Tubbog ti Sua ken Agas
No bulonam iti tubbog ti sua ti tomarem a naireseta nga agas, dumegdeg ti “peligro a mapasaram dagiti dakes nga epektona ket, iti sumagmamano a kaso, [mangpataud] kadagiti nakaro nga epekto,” kuna ti UC Berkeley Wellness Letter. Ti sumagmamano nga agas a mangpababa iti kolesterol, agas iti alta presion a maawagan calcium channel blocker, ken dadduma a pagpakalma ti kangrunaan kadagiti agas a nairaman. Ngem makapainteres ta saan nga amin a tattao ti makarikna iti pagdaksan ti kasta a kombinasion ket saan met a mangpataud iti problema ti amin a tubbog ti sua. “No agtomarka iti agas ken uminumka iti tubbog ti sua,” kuna ti Wellness Letter, “makiumanka iti parmasiutika maipapan iti posible a pagdaksanna.”
Panunot a Kaasping ti Elepante?
Naammuan dagiti managsirarak nga agtartrabaho idiay Amboseli National Park sadi Kenya a maysa kadagiti kangrunaan a makagapu iti agtultuloy a kaadda ti pangen dagiti elepante ket agpannuray iti panunot ti kabaketan kadakuada. “Dagiti babbaket iti pangen dagiti elepante nga iturturayan dagiti kabaian, a di kumurang a 55 anyos, ket nalalaing nga amang a mangilasin iti gagayyemda manipud kadagiti estranghero ngem . . . kadagiti 35 anyos,” kuna ti Science News. Babaen ti pananglagipda iti maawagan a pangayab nga uni, wenno nabangag nga uni, mailasin ti mangiturturay a babbaket dagiti di pamiliar nga awag isu a pagtignayenda ti pangen tapno agalikumkomda a mangikaluya iti bagida. Sigun iti report, “gagangay a mailasin ti kabaian ti agarup 100 a kapatadanda babaen kadagiti unida.” No ngarud patayen dagiti mangnganup ti bakbaket nga elepante, mapukaw ti dakkel a pagipempenan iti impormasion para iti intero a pangen.
Kangrunaan a Mammapatay
“Ti arak ti mangpapatay iti 55,000 nga agtutubo iti kada tawen,” kuna ti Pranses a periodiko a Le Figaro. Sigun iti World Health Organization (WHO), ti arak ti kangrunaan a mangpapatay iti lallaki nga agedad iti 15-29 idiay Europa ken pakaigapuan iti 25 a porsiento kadagiti amin nga ipapatay. Karaman iti daytoy ti ipapatay gapu iti “pannakabartek, pannakaaksidente iti lugan, ken panangpapatay,” kuna ti periodiko. Dakes ti kasasaad nangruna kadagiti pagilian iti Makindaya a Europa, a sadiay “kakatlo kadagiti agtutubo a lallaki ti nasapa a matay gapu iti sobra a panaginumda iti arak.” Iti maysa a komperensia idiay Stockholm, Sweden, kinondenar ni Dr. Gro Harlem Brundtland, direktor heneral ti WHO, ti makaallukoy unay a panaganunsio dagiti agar-aramid iti arak, isu a lalo a marigatan dagiti agtutubo a mangsurot iti “natimbeng ken nasalun-at a kababalin maipapan iti arak.”
No Kasano ti Agbalin a Naragsak
“Di agpannuray iti dakkel a deposito iti banko ti sekreto iti naragsak a biag. Kinapudnona, ti panagbalin a nabaknang, nalatak ken dakkel ti impluensiana ti kaudian a pamay-an tapno mapnekka,” sigun iti baro a panagsirarak dagiti eksperto iti kababalin. Kuna ni Kennon Sheldon iti University ti Missouri-Columbia, idiay Estados Unidos: “Kadagiti Makinlaud a kultura, isingasing ti adu nga anunsio a rumbeng a napintas, nalatak ken nabaknangtayo. Mabalin a mangpapigsa dayta iti komersio, ngem dagidiay naigamer iti dayta ket saan nga isuda ti kararagsakan a tattao.” Kas naipadamag iti The Independent ti London, iti pannakaadal ti kabibiag ti nasurok a 700 nga estudiante iti kolehio, kinuna dagiti estudiante a, “ti panagraem iti bagi,” ken “kinasinged iti sabsabali” ti kapatgan tapno agbalinda a naragsak. Ti kuarta ti masansan a nadakamat kas ti kaudian a mangparagsak. Sigun iti periodiko, “naiwalinen ti kapanunotan ‘a dagidiay mangipagarup a ti kuarta dina magatang ti kinaragsak dida maamiris ti pagimbagan ti kuarta.’”