Lenguahe Dagiti Naatap—Dagiti Sekreto iti Pannakikomunikar Dagiti Animal
BABAEN TI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA
DI PAGDUADUAAN a ti abilidad a makikomunikar ti maysa kadagiti kapatgan a naisagut iti sangatauan. Babaen iti dayta, makapagiinnallatiwtayo iti napateg nga impormasion babaen man iti panagsao wenno kadagiti di mangngeg a pamay-an a kas iti tigtignay ti bagi. Kinapudnona, ti wayawaya iti panagsao ket isyu a sisasaknap a mapagsusupiatan iti intero a daga. Gapuna, pagarupen ti dadduma a dagiti tattao laeng ti mabalin a makikomunikar.
Nupay kasta, naammuan iti panagsukisok nga agiinnallatiw met dagiti animal iti impormasion kadagiti komplikado a pamay-an a masansan a pagsidsiddaawan ti tattao. Wen, “agsaoda,” saan a babaen ti sasao, no di ket babaen kadagiti makita a pagilasinan kas iti panagkalawikiw, panaggaraw dagiti lapayag, wenno panagkayabkab. Ti dadduma pay a pamay-an ti pannakikomunikar ket mabalin a pakairamanan ti panangusar iti uni a kas iti panagtaul, panagngernger, panaguga, wenno panagkanta ti maysa a tumatayab. Maawatan ti tattao ti dadduma kadagiti “lenguahe,” idinto ta ti dadduma ket agkasapulan iti nagadu a nasientipikuan a panagadal tapno matarusan.
Dagiti Agkaan!
Ngalay ti Hulio. Iti nakalawlawa a Serengeti National Park idiay Tanzania, rinibribu a wildebeest ti agpapaamianan nga agturong iti Masai Mara Game Reserve idiay Kenya tapno agsapulda iti nalaslasbang a pagaraban. Dumalagudog iti kapatagan ti panageskapeda kabayatan daytoy tinawen nga iyaakar. Nupay kasta, adda dagiti nakalinged a peggad iti dalanda. Adu ti masarangetda nga animal nga agkaan iti padada nga animal a kas kadagiti leon, cheetah, hyena, ken leopardo. Makigasanggasat met dagiti wildebeest babaen ti panangballasiwda iti aduan buaya a Mara River. Kasano a maliklikan dagiti wildebeest ti adu nga agkaan kadakuada?
Tapno mariro ti kabusor dagiti wildebeest, wenno gnu, sipapartak nga agtarayda iti assideg a distansia sada agsubli tapno sarangten ti kabusor, bayat nga agngilngilangilda. Karkarna ti panaglagtolagtona, isu a makapataud iti nakakatkatawa a pabuya. Talaga nga agtuken gaput’ siddaaw uray ti desidido nga agkaan apaman a makitana daytoy karkarna a panagsala. No ituloy latta ti agkaan ti iyaasidegna, uliten ti wildebeest ti pabuyana. Daytoy ti mangriro iti dumuklos isu a mabalin a panawannan kalpasan ti pabuya. Ti nasammukol a panagsala ti wildebeest ti nakagun-odanna iti nagpaiduma a pakabigbigan kas ti bulagaw iti kapatagan.
Dagiti babbabassit a kasinsin ti wildebeest nga isu dagiti impala ket agdinamag gapu kadagiti nakangatngato a panaglagtoda. Para iti adu, mabalin nga ipasimudaag dagitoy nangato a panaglagto ti kinadaeg ken kinapartak. Ngem no agpeggad, usaren ti impala ti kinalaingna nga aglagto iti nakangatngato tapno marigatan ti agkaan a mangduklos kadagiti gurongna. Dagiti panaglagtona nga agingga iti 9 a metro a kangato ti mangyallatiw iti nalawag a mensahe iti mangduklos, “Surotennak no kabaelam.” Manmano nga animal nga agkaan iti padada nga animal ti mayat a mangaramid iti dayta tapno matiliwda laeng ti agtukiad nga impala!
Oras ti Pannangan
Iti bakir, masapul a patanoren ti adu nga animal nga agkaan iti padada nga animal ti kinalaingda nga aganup tapno agbalinda a nalaing a mangnganup. Masapul nga agsiput a naimbag ti babassit pay nga annak bayat nga isursuro kadakuada ti dadakkelda dagiti pamay-an ti panaganup. Iti maysa a reserbasion dagiti atap nga animal idiay Africa, adda cheetah nga agnagan Saba a napaliiw a mangisursuro kadagiti annakna iti napateg a leksion iti panagbiag. Kalpasan ti nasurok maysa nga oras a panangarudokna iti agar-arab a Thomson’s gazelle, naglagto iti nakangatngato sana impideg ken binekkel ti nakapimpiman a gasela—ngem dina pinatay dayta. Sumagmamano a kanito kalpasanna, indisso ni Saba ti naimayeng nga animal iti sanguanan ti annakna. Medio agkitakit idi dagitoy a mangduklos iti naanupan. Naawatan dagitoy nga urbon a cheetah no apay a nangisangpet ni Nanangda iti sibibiag nga animal. Kayatna nga isuro kadakuada no kasanoda a patayen ti gasela. Kada padasen ti gasela ti bumangon tapno agtaray, tumbaen manen dagiti nagagaran unay nga urbon. Gapu ta nabannogen, saanen a naggulagol ti gasela. Bayat nga agbuybuya ni Saba manipud iti pangadaywen, inanamonganna ti ar-aramiden dagiti urbonna.
Paglaingan ti dadduma nga animal ti agarimbangaw iti kasta la unay bayat nga agsawsawarda iti taraonda. Maysa a pangen dagiti labang a hyena ti agganukgok, agbang-es, ken aggaraigi bayat a kamkamatenda ti anupanda. Apaman a napatayda dayta, maawis ti dadduma pay a hyena nga agpiesta babaen ti dakes ti pakasarsaritaan ti hyena a “panaggaraigina.” Ngem saan a kanayon nga aganup dagiti hyena tapno adda taraonda. Iti bakir, karamanda kadagiti kadaksan a pirata iti taraon. Us-usarenda ti amin a pamay-anda a mangriribuk iti dadduma pay nga agkaan iti padada nga animal tapno maalada ti inanupanda. Ket no naammuan a papanawenda pay ketdi dagiti leon manipud iti madama a pannanganda! Kasanoda a maaramidan daytoy? Gapu ta naarimbangawda nga animal, kunam la no agpagungganda tapno maisturbo dagiti mangmangan a leon. No di ikankano dagiti leon ti kasta a kinaarimbangaw, ad-adda nga aggagar ken tumuredda. Gapu ta masinga ti kinatalna dagiti leon, masansan a panawandan ti bangkay sada umadayo iti dayta a lugar.
Kadagiti uyokan, komplikado a ritual ti panagbirok iti taraon. Impalgak dagiti narikut a nasientipikuan a panagadal a babaen ti panagsala dagiti uyokan, maipakaammo ti maysa kadakuada iti dadduma pay a kabbalayna ti lugar, kita, ken uray pay ti kalidad ti nasarakanna a taraon. Iti bagi ti uyokan, makaitugot iti sample ti taraon, kas iti nektar wenno pollen, inton agawid iti balayda. Babaen ti panagsalana iti sukog a numero otso, dina laeng maisuro kadagiti kabbalayna ti gubuayan iti taraon no di ket maisurona pay ti distansia a dinaliasatna. Agannadka! Dayta uyokan nga agtayabtayab iti aglawlawmo ket mabalin nga agur-urnong iti sumagmamano a napateg nga impormasion nga iyawidnanto. Mabalin a pagkamalianna ti bangbanglom kas ti sumaganad a pagtaraonna!
Panangtaginayon iti Pannakikomunikar
Manmano dagiti uni a kas iti kinanaisangsangayan ti panagngernger ti leon iti naulimek a rabii. Naammuan nga adda sumagmamano a makagapu iti daytoy a pannakikomunikar. Ti napigsa a panagngernger ti kalakian ket pakdaar iti amin nga isut’ adda iti teritoriana; agpeggadka no agbasakbasakka. Ngem gapu ta mannakipulapol a pusa ti leon, agngernger met tapno makikomunikar iti dadduma a miembro ti grupona. Masansan a nakapkapsut ken saan unay nga agresibo daytoy a ngernger. Maysa a rabii, nangngegan ti panagngernger ti maysa a leon iti kada 15 a minuto agingga a nagngernger met ti kasinsinna manipud iti pangadaywen. Nagtultuloyda a “nagtungtong” iti 15 pay a minuto agingga a nagkitada met laeng kamaudiananna. Simmardengdan a nagngernger.
Ti kasta a pannakikomunikar ket saan laeng a mangpasayaat iti relasion no di ket makasalaknib a maibusor iti dakes a paniempo. Mamin-adu nga agkutak ti upa a mangyallatiw iti nadumaduma a mensahe kadagiti piekna. Nupay kasta, nakadidillaw ti napaut ken nabangag a kiakna no rabii a mangipasimudaag a nagawiden nga agapon. Kas panangipangag dagiti piek iti awag ni Inangda, agaponda iti sirok dagiti payakna ket maturogdan iti rabii.—Mateo 23:37.
Panagsapul iti Kapareha
Napadasam kadin nga insardeng ti ar-aramidem tapno denggem ti makaay-ayo a panagkanta dagiti tumatayab? Dika aya maay-ayo iti abilidadda nga agkanta iti nadumaduma nga uni? Nupay kasta, ammom kadin a saan a manglinglingay ti kangrunaan a panggepda? Dagiti kantada ti pamay-an ti panangyallatiwda kadagiti napateg a mensahe. Nupay ti panagkantada no dadduma ti pamay-an tapno matagikuada ti maysa a teritoria, kangrunaan met a maus-usar dayta a pangatrakar kadagiti manamnama nga agbalin nga assawada. Sigun iti The New Book of Knowledge, “90 a porsiento ti maksay iti kaadu ti panagkantada” apaman a nagkinnitan ti kalakian ken ti kabaian.
Ngem no dadduma, saan laeng a ti napintas a kanta ti kasapulan tapno maatrakar ti agbalinto a kaparehada. Kalikaguman ti dadduma a kabaian a tumatayab a mabayadan ti “dote” sakbay a makiasawada iti kalakian. Isu a nasken nga ipakita ti kalakian a weaverbird ti kinalaingna nga agaramid iti umok sakbay nga itultuloyna ti agarem. Paneknekan ti dadduma a kita ti kalakian ti abilidadda a mangbiag babaen ti literal a panangpakanda iti kabaian.
Dagiti narikut a pamay-an ti pannakikomunikar dagiti animal ket saan laeng a mangpennek kadagiti pisikal a kasapulanda no di ket mangkissay pay iti panaglalaban tapno maitandudo ti kinatalna iti bakir. Gapu iti umad-adu a panagsirarak maipapan iti pannakikomunikar dagiti animal, naan-anay a maawatantayonton daytoy “saritaan dagiti naatap.” Nupay mabalin a ditay maawatan a naan-anay dayta, talaga a daytat’ pakaidayawan ti namarsua iti dayta a ni Jehova a Dios.
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 18, 19]
Ti “Naulimek nga Uni” Dagiti Elepante
Maysa a nadagaang a malem iti nakalawlawa nga Amboseli National Park idiay Kenya, kasla di maisturbo ti dakkel a pangen dagiti elepante iti aniaman nga agbasakbasak iti pagnanaedanda. Nupay kasta, masansan nga “agsao ti elepante,” manipud iti nabangag agingga iti nasinggit nga uni a kaasping iti uni ti trumpeta, ngernger, yubuyob, taul, ken ganukgok. Di mangngeg ti tao ti dadduma kadagiti uni ngem nakabilbileg dagitoy ta mabalin a mangngeg ti maysa nga elepante iti kaadayo a sumagmamano a kilometro.
Kanayon a masmasdaaw dagiti eksperto iti kababalin dagiti animal gapu kadagiti nakaskasdaaw a pamay-an dagiti elepante a mangyallatiw kadagiti napateg a mensahe. Nasurok a 20 a tawen nga inadal ni Joyce Poole ti konsepto ti pannakikomunikar dagiti elepante ti Africa. Pinatalgedanna a dagitoy dadakkel a parsua, nga agdinamag gapu iti matarigagayan a bangolda, ket addaan kadagiti rikna a madlaw iti sumagmamano laeng nga animal. “Narigat a masiputan” ti nakaskasdaaw a kababalin dagiti elepante no agkikinnablaawda a sangapamiliaan wenno agkakabagian [wenno no] maipasngay ti maysa a baro a miembro ti pamiliada . . . ket dimo mapanunot nga addaanda kadagiti nasged a rikna a mabalin a madeskribir laeng babaen ti sasao a kas iti rag-o, kinaragsak, ayat, rikna ti panagginnayyem, nabuslon a rag-o, pannakarayray-aw, pannakaay-ayo, asi, bang-ar, ken panagraem,” kuna ni Poole.
No agkikitada manen kalpasan ti nabayag a dida panagkikinnita, naarimbangaw ti panagkikinnablaawda, bayat a sitatangad nga agdardaras dagiti miembro sa agluppiluppi ken ipalpal-idda dagiti lapayagda. No dadduma, ikabil pay ketdi ti elepante ti sungona iti ngiwat ti sabali pay nga elepante. Kasla ipasimudaag dagitoy a panagkikinnablaaw ti kasta unay a rag-o dagiti elepante iti panagkikinnitada manen, a kas man la kunkunada, “Wow! Naimbag man ta nakitaka manen!” Dagita a singgalut ti mangpabileg manen iti wagas ti panagtitinnulongda a napateg iti panagbiagda.
Kasla managpakatawa met dagiti elepante. Deskribiren ni Poole ti pannakakitana a medio nabennat ti ngiwat dagiti elepante iti inawaganna a panagisemda, sada agngilangil iti pamay-an a kunam la no mangipasimudaag a marayray-awanda. Naminsan, rinugianna ti nakiay-ayam kadagiti animal, ket iti 15 a minuto, naan-anay a nakakatkatawa ti panagtignayda. Dua a tawen kalpasanna, dadduma kadagiti nakiay-ayam ti kasla “immisem” manen kenkuana, ta nalabit nalagipda ti pannakiay-ayamna idi kadakuada. Saan laeng nga agririnnay-aw dagiti elepante no di ket tuladenda met dagiti uni. Iti maysa a proyekto ti panagsukisok, nangngeg ni Poole ti naiduma iti gagangay nga uni dagiti elepante. Idi nausig, naipasimudaag a tultuladen dagiti elepante ti uni dagiti aglabas a trak iti asideg. Ket kaay-ayoda nga aramiden dayta! Kunam la no agsapsapul dagiti elepante iti aniaman a gundaway tapno agragragsakda.
Nagadun ti naibaga maipapan iti panagladingit dagiti elepante no nadidigra ti maysa a miembro ti pamiliada. Naminsan, napaliiw ni Poole ti maysa a kabaian a tallo nga aldaw a mangbambantay iti maladagana a naipasngay a natay ket kastoy ti panangdeskribirna iti dayta: Ti “ekpresion ti rupana” ket kasla “kaasping iti agladladingit ken malidliday a tao: nakadumog ken di agkutkuti dagiti lapayagna ken naglusdoy dagiti suli ti ngiwatna.”
Dagidiay mangpapatay kadagiti elepante gapu iti marfil dida man la pulos a panunoten ti ‘sikolohikal a pannakadidigra’ dagiti naulila a mabalin a makakita iti pannakapapatay dagiti nanangda. Busbosen dagitoy nga urbon ti umuna a sumagmamano nga aldawda iti pagamponan kadagiti naulila nga animal ket ikagkagumaanda nga iliwliwag ti “ladingitda.” Impadamag ti maysa a para aywan nga iti agsapa, nangngegna ti “panagikkis” dagiti naulila. Mabalin a mapaliiw latta dagiti dakes nga epekto sumagmamano a tawen kalpasan ti pannakaulilada. Sigun ken ni Poole, mabalin a malasin dagiti elepante ti tao a namagsagaba kadakuada. Segseggaantayo ti panawen inton sitatalna nga agkakaduan ti tao ken animal.—Isaias 11:6-9.
[Ladawan iti panid 16, 17]
Panagkinnablaaw dagiti cape gannet
[Ladawan iti panid 17]
Karkarna ti panagsala ti wildebeest tapno mariro ti kabusorna
[Ladawan iti panid 17]
Ti dakes ti pakasarsaritaanna a “panaggarraigi” ti hyena
[Credit Line]
© Joe McDonald
[Ladawan iti panid 18]
Ti sala ti uyokan