Panangibtur iti Sakit Babaen iti Kinamanagpakatawa
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA
NI Conchi ket naragsak a baket a piton a tawen a makidangdangadang iti kanser. Sipud idi damo a nadayagnos nga adda kanser ti susona, namimpiton a naopera tapno makontrol dagiti makapapatay a tumorna. Ngem kasano ti panagibturna?
“Idi impakaammo dagiti doktor nga adda kanserko, nagsangitak latta no makasangsangitak tapno mailiwliwagko ti ladingitko,” kinunana. “Kalpasanna, intuloyko dagiti gagangay nga ar-aramidek ken inaramidko dagiti kaay-ayok—kas iti panagadalko iti Tsino, itatabunok kadagiti Nakristianuan a kombension, ken panagbakasion a kadua ti pamiliak ken gagayyemko. Sangkalagipko ti imbaga ni Jesus: ‘Siasino kadakayo nga iti panagbalinna a maringgoran manayonanna iti maysa a kasiko ti kaatiddog ti biagna?’—Mateo 6:27.
“Kanayon met nga agpakatawaak,” kinunana pay. “Makiangawak kadagiti doktor, agbuyaak kadagiti makapakatawa a pelikula, ngem kangrunaan iti amin, ikagumaak ti kanayon a makisarita kadagiti gagayyem ken kakabagiak. Nagsayaat a remedio ti kaadda dagiti gagayyem a makipagkatawa kenka. Naminsan, sakbay a naoperaak, dadduma a gagayyemko ken kakabagiak ti nangestoria iti maysa a nakakatkatawa a pasamak iti rabii kasakbayanna. Kasta unay ti panagkatawak isu a nakalaglag-an ti riknak idi inserrekdak iti siled a pagoperaan.”
Saan la a ni Conchi ti nakatakuat a ti nasayaat a kinamanagpakatawa ken ti positibo a panagpampanunot ket makatulong kadatayo a mangibtur kadagiti sakittayo. Nangrugi metten a bigbigen ti moderno a medisina ti napateg a maaramidan ti kinamanagpakatawa iti pananglabantayo iti ut-ot ken sakit.
Makagunggona iti Bagi ken Isip
Saanen a baro daytoy a kapanunotan. Tallo a ribu a tawenen ti napalabas, nagsurat ni Ari Solomon: “Ti naragsak a puso naimbag nga agas.” (Proverbio 17:22, Ti Biblia) Umasping iti dayta, kastoy ti insurat ni Lope de Vega, maysa nga Espaniol nga autor idi maika-17 a siglo: “Panagkunak no nasayaat ti kinamanagpakatawatayo, nasalsalun-at ti panagbiagtayo.” Ngem iti daytoy makapadanag a lubong, kasla mamedmedan ti kinamanagpakatawa imbes a maipeksa. Kasla agbibiagtayo iti nabalitokan a tiempo ti teknolohia ngem mapukpukawen ti kinamanagpakatawa. Sigun iti El arte de la risa (The Art of Laughter), iti moderno a kagimongan, kasla ti “Homo sapiens [sangatauan] ti sinukatanen dagiti Homo digitalis.” No dadduma, dagiti digital byte ken computer ti nangsukaten iti lenguahe ti panagkatawa, panagkompas, ken panagisem.
Ti nasayaat a kinamanagpakatawa ti makatulong kadagiti pasiente tapno lalo a maaddaanda iti positibo a panagpampanunot, rikna, ken kababalin. Sigun iti nabiit pay nga artikulo ni Dr. Jaime Sanz-Ortiz, maysa nga espesialista iti kanser ken nakaro a saksakit, ti kinamanagpakatawa ti “mangpalaka iti komunikasion, mangpapigsa iti resistensia, mangep-ep iti ut-ot, mangkissay iti danag, mangbang-ar iti rikna, mangrelaks iti kinairteng dagiti masel, ken mangparegta iti kinamanagpartuat ken namnama.”
Ti Kinapateg ti Kinamanagpakatawa
Apay a ti nasayaat a kinamanagpakatawa ket nabirtud a pangpaimbag? Ngamin, dayta a kalidad ti makatulong kadatayo a mangtaming a sipopositibo kadagiti kasasaad, uray pay iti panangsarangettayo kadagiti dakes a kasasaad. “No nairaman ti kinamanagpakatawa ken panagkatawa iti inaldaw a panagbiagtayo, mataginayon ti kalkalainganna a kinaganaygaytayo, maep-ep ti bannogtayo, ken ditay ay-ayen ti bagitayo,” kinuna ni Sanz-Ortiz.
Gagangay nga agsasabali ti mangpakatawa wenno mangpaisem kadatayo sigun iti kinatao ken kulturatayo. “No kasano a ti kinapintas ket agpannuray kadagiti magustuan dagiti mata ti maysa a tao, ti kinamanagpakatawa ket agpannuray met iti isip ti agpalpaliiw,” inlawlawag ni Sanz-Ortiz. Ngem aniaman ti nalikudan wenno nadanontayo nga adal, ti nasayaat a kinamanagpakatawa ket masansan a nasamay a wagas ti pannakikomunikar ken makatulong a mangikkat iti agkakanat a danag, buteng, wenno di panagkompiansa. No nagadu ti maitulongna kadatayo, apay a ditay patanoren ti nasayaat a kinamanagpakatawatayo?
Ti umuna nga addang a maaramidtayo ket ditay sangkapanunot dagiti parikut wenno sakittayo ket rugiantayo a padasen a tagiragsaken ti naimbag a maipaay kadatayo ti tunggal kanito. Kanayonanna, masapul nga ikagumaantayo ti agbalin a nainkalintegan. Iwaksitayo dagiti tiritir wenno di nainkalintegan a kapanunotan nga ad-adda laeng a mangpakaro iti kasasaadtayo. Mabalintay met a patanoren ti kinamanagpakatawa babaen iti panagsursurotayo a mangmatmat kadagiti bambanag iti naiduma a wagas. Saan met a kasapulan a kanayon nga agkatawa wenno umisemtayo, ngem no makitatayo ti nakakatkatawa a paset ti maysa a banag, dayta ti makatulong kadatayo a mangdaer. “Ti kinamanagpakatawa ti mangiwaksi kadagiti pakadukotantayo ken mangpabaro iti panangmatmattayo iti parikuttayo . . . , isu a matamingtayo dayta babaen iti dadduma a solusion,” kinuna ni Sanz-Ortiz.
Siempre, ti nasayaat a kinamanagpakatawa ket saan a solusion iti tunggal krisis a dumteng iti biagtayo, ngem kaskasdi a masansan a matulongannatayo a mangsaranget kadagiti parikut iti nataltalged ken natimtimbeng a wagas. Kas iti naamiris ni Conchi, “saan nga ang-angaw ti agsakit, ngem masapul nga ikagumaam a taginayonen ti kinamanagpakatawa. Ibilangko ti bagik a maysa a kanatengan nga addaan iti nadumaduma a nateng—nakalkaldaang ta ti sakitko ti maysa kadagita. Nupay kasta, diak unay pampanunoten tapno maasikasok ti dadduma pay a banag. Siempre, diak maibaga a napagballigiakon ti kanser, ngem kaskasdi a maragragsakanak nga agbiag, ket dayta ti kapatgan.”
[Ladawan iti panid 27]
Ni Conchi ket parparegtaen ni lakayna a Felix, ken ni adingna a Pili