Ni Michael Agricola—“Ti Lalaki a Nangirugi iti Baro a Panawen”
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY FINLAND
“Awan ti sabali a libro a naaddaan iti naun-uneg ken dakdakkel nga impluensia iti kultura, prinsipio, ken panagpampanunot dagiti Pinlandes, no di ti Biblia.”—“Biblia 350—The Finnish Bible and Culture.”
MAKAGUN-ODKA aya iti Biblia iti nakayanakam a pagsasao? Posible unay a kasta. Ngamin, magun-odanen ti Biblia—intero man wenno dadduma a pasetna—iti nasurok a 2,000 a pagsasao ken saan a naiparna dayta. Iti intero a pakasaritaan ti tao, pinullo a lallaki ken babbai ti nagbannog iti kasta unay tapno maipatarus ti Biblia iti nadumaduma a pagsasao, agpapan pay kadagiti dadakkel a lapped. Ni Michael Agricola ti maysa kadakuada.
Ni Agricola ti eskolar a nangipatarus iti Biblia iti Pinlandes. Adda naitulong ti amin nga insuratna tapno maparang-ay ti kultura dagiti Pinlandes a kas iti pagaammotayo itan. Di pakasdaawan a naawagan iti Ti Lalaki a Nangirugi iti Baro a Panawen!
Naipasngay ni Agricola idi agarup 1510 iti bario ti Torsby iti makin-abagatan a Finland. Adda talon ni tatangna, a dayta ti nakaibasaran ti apelyidona nga Agricola, a nagtaud iti Latin a sao para iti “mannalon.” Gapu ta dimmakkel iti rehion nga agus-usar iti dua a pagsasao, mabalin nga agpadpada a Sueko ken Pinlandes ti pagsasao ni Agricola. Nagadal iti sabali pay a pagsasao bayat nga ages-eskuela iti pagadalan iti Latin iti ili ti Vyborg. Kalpasanna, immakar idiay Turku, ti sentro administratibo ti Finland idi a tiempo. Sadiay a nagtrabaho kas sekretario ni Martti Skytte, ti obispo dagiti Katoliko iti Finland.
Ti Relihion ken Politika Idi Kaaldawanna
Kabayatan daytoy a tiempo iti biag ni Agricola, nariribuk ti kasasaad ti Scandinavia. Ikagkagumaan idi ti Sweden ti lumapsut iti Kalmar Union, a buklen dagiti pagilian ti Scandinavia. Idi 1523, nakoronaan ni Gustav I nga ari ti Sweden. Nakadakdakkel ti epekto daytoy iti Finland, a maysa idi a probinsia nga iturturayan ti Sweden.
Impangpangruna ti baro nga ari a papigsaen ti pannakabalinna. Tapno maibanagna dagiti kalatna, inawatna ti Repormasion, nga agsaksaknap idi iti makin-amianan a Europa. Idi sinukatanna iti Luterano ti dati a Katoliko a relihion ti pagarianna, insardengnan ti pannakirelasionna iti Vatican, isu a kimmapuy ti autoridad dagiti obispo a Katoliko, ken tinagikuanan dagiti kinabaknang ti simbaan. Agingga ita, Luterano ti kaaduan kadagiti umili ti Sweden ken Finland.
Ti kapatgan a kalat ti Protestantismo ket ti panangmisa iti gagangay a pagsasao imbes nga iti Latin. Isu nga idi 1526, naipablaak iti Sueko ti Kristiano a Griego a Kasuratan, wenno ti “Baro a Tulag.” Nupay kasta, saan a dagus a pimmigsa ti impluensia ti Protestantismo idiay Finland. Manmano idi ti aginteres nga agipatarus iti Biblia iti Pinlandes. Apay?
“Narigat ken Makapasuron” a Trabaho
Ti kangrunaan a makagapu ket dandani awan ti literatura a naipablaak iti Pinlandes. Sakbay ti ngalay ti dekada 1500, sumagmamano laeng a lualo dagiti Katoliko ti naisurat iti dayta a pagsasao. No kasta, tapno maipatarus ti Nasantuan a Kasuratan iti Pinlandes, masapul a mapataud dagiti naisurat a kita ti adu a sasao ken mapartuat ti kabarbaro a sasao ken grupo ti sasao. Maysa pay, maaramid daytoy nga awan ti tulong dagiti libro iti dayta a lenguahe. Nupay kasta, rinugian ni Agricola nga ipatarus ti Biblia!
Idi 1536, ni Skytte, ti obispo dagiti Katoliko iti Finland imbaonna ni Agricola idiay Wittenberg, Alemania tapno ituloyna ti ageskuela iti teolohia ken lenguahe. Sigun iti dadduma a salaysay, iti dayta kano nga ili a nagkallangugan ti martilio ni Luther 20 a tawen a nasapsapa, idi inlansana ti nalatak a 95 a tesisna iti maysa a ridaw ti simbaan iti kastilio.
Bayat nga adda idiay Wittenberg, saan la nga impasnek ni Agricola ti nagadal. Rinugianna met ti nagdakkel a trabaho a panagipatarus iti Biblia iti Pinlandes. Idi 1537, kastoy ti insuratna iti ari ti Sweden: “Bayat nga iwanwanwan ti Dios ti panageskuelak, ikagumaak, kas iti inrugik idin, nga itultuloy nga ipatarus ti Baro a Tulag iti Pinlandes a lenguahe dagiti umili.” Idi nagawid idiay Finland, intuloyna ti panagipatarusna, bayat ti panagserbina kas prinsipal ti eskuelaan.
Kas iti dadduma pay a nagkauna a managipatarus iti Biblia, narigatan ni Agricola a nagipatarus iti Biblia. Uray ni Luther kastoy idi ti nasaona: “Nagrigat ketdin nga ipatarus ti Hebreo a sasao iti Aleman”! Ipapantayon a ginundawayan ni Agricola nga inusar ti impatarus ti sabsabali, ngem ti pagsasao a Pinlandes ti kangrunaan a lapped a sinarangetna. Kinapudnona, saan pay idi a nairugi a naisurat dayta!
Kas man la agar-aramid idi ni Agricola iti balay nga awan man la ti naidrowing a balabalana, ken basta nagbangon lattan babaen kadagiti manmano ken nasinasina a materiales. Kasano nga inaramidna dayta? Rinugian ni Agricola ti nagpili iti sasao manipud iti nadumaduma a dialekto dagiti Pinlandes sana insurat dagitoy sigun iti pannakaibalikasda. Mabalin a ni Agricola ti damo a nangpartuat iti sasao a “gobierno,” “managinsisingpet,” “manuskrito,” “puersa militar,” “modelo,” ken “eskriba” iti Pinlandes. Bimmulod met iti sasao ti dadduma a pagsasao, nangruna ti Sueko. Karaman kadagitoy ti sasao nga enkeli (anghel), historia (historia), lamppu (lampara), marttyyri (martir), ken palmu (kayo a palma).
Ti Sao ti Dios Para Kadagiti Katutubo
Kamaudiananna idi 1548, naipablaak ti damo a paset dagiti impatarus ni Agricola. Napanaganan dayta iti Se Wsi Testamenti (Ti Baro a Tulag). Patien ti dadduma a nairingpas daytoy a patarus iti lima a tawen a nasapsapa ngem gapu ta kurang ti kuarta, naitantan ti pannakaipablaakna. Mabalin a ni Agricola ti nangpondo iti dakkel a paset ti panagimprenta.
Tallo a tawen kalpasanna, nayimprenta ti Dauidin Psaltari (dagiti Salmo), a mabalin nga impatarus ni Agricola babaen iti tulong ti kakaduana. Rinugianna met nga impatarus ti dadduma kadagiti insurat ni Moises ken dagiti mammadto.
Kas sipapakumbaba a panangbigbigna kadagiti limitasionna, kastoy ti insurat ni Agricola: “Awan koma ti Kristiano ken nadiosan a tao wenno siasinoman nga agbasa iti daytoy Nasantuan a Libro a makaunget no adda makitana a kamali wenno karkarna ken naalas wenno sabali a pannakaipatarus iti daytoy agdadamo a patarus.” Agpapan pay kadagiti depekto dagiti patarus ni Agricola, makomendaran unay ti napalaus a kinaregtana tapno magun-odan dagiti ordinario a tattao ti Biblia.
Ti Impatawid ni Agricola
Idi nasapa a paset ti 1557, ni Agricola—a Luterano idin ken obispo iti Turku—ti nabutosan iti maysa a delegasion a maibaon idiay Moscow tapno marisut ti riri maipapan kadagiti beddeng ti Sweden ken Russia. Nagballigi iti nakaibaonanna. Ngem dagiti narigat a kasasaad iti biahena ti nabatad a nakaigapuan ti kellaat a panagsakit ni Agricola. Natay iti dalanna nga agawid idi agtawen iti agarup 47.
Kabayatan ti ababa a panagbiagna, nakapataud ni Agricola iti agarup sangapulo laeng a publikasion iti Pinlandes, nga addaan iti agarup 2,400 a panid. Nupay kasta, adu ti mamati a daytoy “Lalaki a Nangirugi iti Baro a Panawen” ti nangparang-ay iti kultura dagiti Pinlandes. Sipud idin, dakkel ti rimmang-ayan ti lenguahe a Pinlandes ken dagiti umilina iti tay-ak ti arte, ken siensia.
Napatpateg pay, nakatulong ni Michael Agricola a nangirugi iti sabali a panawen, bayat a pinagbalinna nalawlawag ti Sao ti Dios kadagiti umili nga agsasao iti Pinlandes. Kastoy ti pakagupgopan ti panglaglagip a daniw a naisurat agpaay kenkuana iti Latin kalpasan ti ipapatayna: “Awan ti ordinario a testamento nga imbatina. Imbes a testamento, nalabit dagiti insuratna—ti panangipatarusna kadagiti nasantuan a libro iti Pinlandes—ken dayta a gapuanan ket maikari iti dakkel a pammadayaw.”
[Kahon/Ladawan iti panid 23]
Ti Pinlandes a Biblia
Naipablaak idi 1642 ti kaunaan a kompleto a Pinlandes a Biblia, a naibasar a nangnangruna iti insurat ni Michael Agricola. Idi agangay, nagbalin dayta nga opisial a Biblia ti Iglesia Luterano ti Finland. Iti panaglabas dagiti tawen, namin-adu a narebisar dagiti teksto ngem dandani saan a nabaliwan agingga idi 1938. Ti kabaruan a rebision ket naipablaak idi 1992.
Ti Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan, nga impablaak dagiti Saksi ni Jehova, ti kakaisuna a kompleto a Biblia iti Pinlandes. Nairuar dayta idi 1995. Duapulo a tawen sakbayna, idi 1975, impablaaken dagiti Saksi ti patarusda a Kristiano a Griego a Kasuratan. Talaga nga as-asideg iti orihinal a teksto ti Baro a Lubong a Patarus ti Nasantuan a Kasuratan. Iti agdama, agarup 130,000,000 ti nayimprentan.
[Ladawan iti panid 22]
Ni Michael Agricola ken ti kaunaan a Pinlandes a Biblia. Maysa a postcard idi 1910
[Credit Line]
National Board of Antiquities/Ritva Bäckman
[Ladawan iti panid 23]
Ti “Baro a Tulag” ni Agricola
[Picture Credit Line iti panid 21]
National Board of Antiquities