Kadawyan a Minuyongan a Nagpaiduma ti Kinapintasna

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY GUADELOUPE

AGNANAEDDA idi iti napintas a lugar ngem dida natagiragsak ti kinapintasna. Sipud idi maika-17 a siglo nga agpatpatuloy, dayta ti kasasaad ti rinibu a daksanggasat nga Africano a nakidnap manipud iti pagilianda ken naipan idiay Guadeloupe ken Martinique. Binusbosda ti kaaduan a paset ti panagbiagda kas tagabo kadagiti kaunasan kadagita nga isla ti Caribe.

Adu a makinkua kadagiti kaunasan iti isla dida inabastuan dagiti tagaboda iti taraon isu a dagiti tagabo a mismo ti nagaramid iti minuyonganda. Nagadu la ngaruden ti obrada ngem uray kaskasano, mabalinda ti agmula iti kayatda a kanen. Nagmulada iti manioc, tugi, ken dadduma pay a taraon a naim-imas nga amang ken nasussustansia ngem iti aniaman a mabalin nga ited dagiti amoda. Nagmulada met iti pagagasda agraman rekado iti panaglutoda.

Idi 1848, pinasardeng ti gobierno ti Francia ti pannakatagabo kadagiti isla, ngem intultuloy dagiti kabbaro a nawayawayaan nga umili ti nagaramid iti minuyonganda. Ita, dagiti umili iti Guadeloupe ken Martinique, nga adu kadakuada ti kaputotan dagidi a naggagaget nga Africano, ti agtultuloy a mangay-aywan iti agdinamag itan nga estilo Creole a minuyongan.

Bassit a Napuskol a Kabakiran

Adda dua a kita dagiti minuyongan ti sangakabbalayan dagiti tagabo. Gagangay a naisaad ti kanatengan iti medio adayo iti balay. Ti “hardin ti balay” (wenno, jardin de case, kas naganna ditoy) ket adda iti arubayan ti balay, ken ti gagangay nga estilo Creole a minuyongan ita addaan iti kasta nga urnos. Ti kasta a minuyongan ti ayan ti nagduduma a masetas, karuotan, dadakkel ken babassit a kayo a mabalin a kas iti kinaraber ti bassit a napuskol a kabakiran. Yantangay namulaan ti tunggal disso, iti damo a panagkitam, napintas ngem kasla saan a naurnos. Ngem nakaur-urnos dayta a minuyongan ken nabingay iti nadumaduma a benneg. Adda dagiti akikid a desdes tapno maasitgan ti agharhardin ti amin a mulana.

Ti minuyongan sakupenna ti likud agingga iti sango ti balay, a sadiay ti nagpintas a pagpasangbayan kadagiti sangaili. No addada sangaili ti pamilia, pasangbayenda ida iti tengnga dagiti croton, golden-trumpet, ken namaris ti bulbulongda a bogambilia ken ixora.

Adda dagiti makaagas a mula iti sabali a paset ti estilo Creole a minuyongan. Masansan a malinlinongan ti balay dagita a disso. Mairaman dagiti basil, cinnamon, goatweed, bay leaf, ken jack iti kasamekan kadagiti gagangay a naurnong a makaagas a mulmula iti isla. Adda met dagiti lemon grass, wenno baraniw iti minuyongan. Makatulong ti panangpuor kadagiti nagango a bulongna tapno mapaksiat dagiti lamok.

Tagipatgen ti adu a taga-isla ti pannakaammoda kadagiti makaagas a mula. Iti napalpalabas, no adda masakit wenno nadunor, masansan nga adayo ti ayan ti doktor. Isu a makatulong dagiti makaagas a mula iti estilo Creole a minuyongan tapno maagasan ti tattao dagiti bukodda a sagubanit. Dagitoy a mula ti maus-usar pay laeng a pagagas, ngem mabalin a napeggad ti panangagas iti mismo a bagi. Imbes nga umimbag ti pasiente, mabalin a di mayanatup a mula ti mayagas isu nga ad-adda a kumaro ti sakitna. Isu a kaaduan kadagiti moderno a residente iti isla ti agpaagas laengen kadagiti eksperto iti dayta.

Nailatang a kanatengan ti kangrunaan a paset ti estilo Creole a minuyongan nga adda iti likudan ti balay. Makitam sadiay dagiti tugi, tarong, mais, spleen amaranth, letsugas, ken dadduma a mula, agraman ti adu a pagrekado kadagiti lutuen a taraon. Mabalin nga adda met ditoy dagiti saba ket nalabit makakitaka iti puon ti pakak, abokado, bayabas, wenno mangga.

Tagiragsakem a Pasiaren

No malabsam ti estilo Creole a minuyongan, matignayka a mangsukimat iti dayta gapu iti kinapintasna. Apaman nga addakan sadiay, maragsakankanto a mangmingming kadagiti sabong ken urnos ti bulbulong bayat a tumayengteng dagiti marisda gapu iti silnag ti init. Kabayatanna, ti pul-oy ti angin pataudenna ti nadumaduma nga ayamuom a nabangbanglo ngem iti aniaman a bangbanglo. Wen, maay-ayoka iti hardin, nupay agpaspasiarka laeng. Maragsakan la ketdi ti makinhardin nga inaldaw a mangay-aywan iti dayta!

Agtultuloyto ngata ti estilo Creole a minuyongan? Maladingitan ti dadduma a taga-isla ta saan unayen nga interesado dagiti agtutubo a mangtaginayon iti kasta a napintas ken makagunggona a tradision. Nupay kasta, adu nga agtutubo agraman dagiti nataengan ti mangipateg iti kinapintas ti minuyongan ken ti kaipapananna iti kulturada. Tunggal estilo Creole a minuyongan ti mangipalagip iti panangipamuspusan idi dagiti tagabo nga Africano agpapan pay kadagiti nakas-ang a kasasaadda.

[Kahon iti panid 27]

ANIA TI KAIPAPANAN TI “CREOLE”?

Ti sao a “Creole” orihinal a tukoyenna ti tattao a kaputotan dagiti taga-Europa a naipasngay kadagiti kontinente ti America, ngem ad-adun ti kaipapananna. Dadduma a taga-Haiti us-usarenda ti “Creole” tapno mangiladawan iti nakapimpintas wenno nangato ti kalidadna a banag. Maawagan iti Creole ti dadduma a pagsasao idiay Jamaica, Haiti, ken dadduma pay a lugar. Kangrunaanna, ti creole ket maysa a pagsasao a nagtaud iti pidgin (napasimple a sasao ti tattao a nadumaduma ti pagsasaoda) ngem nagbalin a katutubo a pagsasao ti maysa a grupo ti tattao.

Ti “Creole” kayuloganna met ti espesipiko a panagbiag, ti kultura dagiti katutubo a nagbiag iti adu nga isla ti Caribe. Idiay Puerto Rico ken Dominican Republic, ti sao nga Espaniol a criollo addaan iti kasta met laeng a kayulogan. Bayat ti adu a siglo, nagkakadua ken nagiinnassawa ti adu a kaputotan dagiti katutubo, Africano, ken Europeo kadagiti isla ti Caribe, isu a naaddaanda iti adu a napipintas nga annak ken makapainteres a tradision. Gapu kadagitoy a tradision, napanaganan iti estilo Creole ti minuyongan ti Guadeloupe ken Martinique.

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Dagiti babassit a retrato (manipud ngato): alpinia, paminta, pinia, kakaw, ken kape