Ania ti Kapatgan iti Amin a Pluido?

“Napateg ti dara tapno agtalinaedtayo a nasalun-at a kas iti kinapateg ti langis iti transportasion.”​—Arthur Caplan, direktor iti sentro ti bioetika idiay University of Pennsylvania.

LANGIS. Dayta kadi ti kapatgan iti amin a pluido? Kadagitoy nga aldaw, a masansan a ngumina ti langis, mabalin a kasta ti pagarupen ti adu. Ngem iti kinapudnona, addaan ti tunggal maysa kadatayo iti sumagmamano a litro ti napatpateg nga amang a pluido. Panunotem: Bayat a maaon ti binilion a litro a langis manipud iti daga iti kada tawen tapno mapennek ti kasta a kasapulan ti sangatauan, agarup 90 a milion a yunit ti dara ti maala kadagiti tattao iti panangnamnama a makatulong dayta kadagiti masakit.a Ti kasta a kaadu katupagna ti dara ti agarup 8,000,000 a tattao.

Nupay kasta, kas iti langis, kasla agkurkurang ti suplay a dara. Mamakpakdaar dagiti doktor iti intero a lubong maipapan iti panagkurang ti dara. (Kitaem ti kahon a “Dagiti Napeggad a Pamuspusan.”) Apay a nakapatpateg ti dara?

Naisangsangayan a Paset ti Bagi

Gapu iti nakaskasdaaw a kinakomplikadona, masansan a maipadis ti dara iti maysa a paset ti bagi. “Maipadis ti dara iti maysa kadagiti adu a nadumaduma a paset ti bagi—a nakaskasdaaw ken naisangsangayan unay,” imbaga ni Dr. Bruce Lenes iti Agriingkayo! Talaga a naisangsangayan! Ti maysa a libro deskribirenna ti dara kas “ti kakaisuna a pluido a paset ti bagi.” Dayta met la a libro inawaganna ti dara a “maysa a sibibiag a sistema ti transportasion.” Ania ti kaipapanan dayta?

“Ti sistema sirkulatorio, wenno dagiti urattayo, nayarigda kadagiti kanal ti Venice,” kinuna ti sientista a ni N. Leigh Anderson. Kinunana pay: “Ibiahena ti amin a naimbag a bambanag ken uray ti adu a basura.” Bayat nga agay-ayus ti dara iti 100,000 a kilometro a sistema sirkulatoriotayo, lumasat dayta iti dandani tunggal tisyu ti bagitayo, agraman iti puso, bato, dalem, ken bara—dagiti napateg a paset ti bagi a mangproseso ken agpannuray iti dara.

Ti dara ti mangipan kadagiti selula iti bagim iti adu a “naimbag a bambanag,” kas iti oksihena, sustansia, agraman dagiti selula ken molekula a mangsalaknib iti bagim. Awitenna met nga iruar dagiti “basura,” kas iti makasabidong a carbon dioxide, ti linaon dagiti nadadael ken matmatayen a selula, ken dadduma pay a rugit. Ti trabaho ti dara a mangikkat iti rugit ti makagapu a napeggad ti mangsagid iti dara apaman a rimmuaren iti bagi. Ket awan a pulos ti makaipanamnama a nailasinen ken naikkaten ti amin a “basura” nga adda iti dara sakbay a mayalison dayta iti sabali a tao.

Awan duadua nga adda dagiti napateg a trabaho ti dara tapno agbiagtayo. Dayta ti gapuna a nakaugalianen dagiti doktor ti mangyalison iti dara kadagiti pasiente a naadasan. Sigun iti adu a doktor, nagbalin a nakapatpateg ti dara gapu iti kasta a pannakausarna kas agas. Nupay kasta, nagbalbaliwen ti bambanag iti tay-ak ti panangagas. Kayatna a sawen, addan mapaspasamak a naisangsangayan a panagbalbaliw. Adu a doktor ken siruhano ti saanen a dagus a mangyalison iti dara a kas iti dati nga ar-aramidenda. Apay?

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 4]

Dagiti Napeggad a Pamuspusan

Pattapattaen dagiti eksperto iti medisina a 200 a milion a kanayonan pay a yunit ti naidonar a dara ti kasapulan iti intero a lubong iti kada tawen. Dagiti napanglaw a pagilian ti pagnanaedan ti 82 a porsiento kadagiti agnanaed ditoy daga, ngem nakurang nga 40 a porsiento iti amin a naidonar a dara ti aggapu kadagita a lugar. Adu nga ospital kadagita a pagilian ti mangagas a saanda a pulos a mangyalison iti dara. Sigun iti The Nation a pagiwarnak ti Kenya, ‘kada aldaw, gapu iti kinakurang ti dara, makanselar wenno maitantan ti dandani kagudua kadagiti panangagas a makasapul iti panangyalison iti dara.’

Gagangay met ti panagkurang ti naidonar a dara kadagiti nabaknang a pagilian. Bayat nga umat-atiddog ti panagbiag ti tattao ken rumangrang-ay dagiti pamay-an ti panangagas, umad-adu ti maopera. Mainayon pay, ad-adu nga agdonar iti dara ti saanen a mapalubosan nga agdonar gapu iti napeggad nga estilo ti panagbiagda wenno gapu iti panagbiaheda iti nadumaduma a lugar a mabalin a sadiay ti nakaakaranda kadagiti sakit wenno parasito.

Kasla madandanaganen dagiti agkolekta, agidulin, ken agiwaras iti dara. No dadduma, dagiti agtutubo a kadawyan a saan a napeggad ti estilo ti panagbiagda ti kayatda a pangalaan iti natalged a suplay ti dara. Kas pagarigan, dagiti ages-eskuela nga ubbing itatta ti pagtataudan ti 70 a porsiento iti naidonar a dara idiay Zimbabwe. Napapaut a nakalukat dagiti lugar a pagkolektaan iti dara, ken iti sumagmamano a pagilian, maipalubos payen ti panangsubad kadagiti agdonar tapno maawisda ida nga agsubli ken agdonar iti ad-adu pay a dara. Adda kampania idiay Czech Republic a mangawis kadagiti umili nga uminumda iti adu a litro a serbesa a kasukat ti idonarda a dara! Iti maysa a lugar idiay India, nabiit pay a nagbalaybalay dagiti agtuturay tapno agsapulda kadagiti agdonar a mabalin a situtulok a tumulong a mangpaadu iti bassiten a suplay ti dara.