Maysa nga Ari a Nangbirok iti Kinasirib

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA

NAKARO ti kinapanatiko ken kinaranggas idi maika-13 a siglo. Madama idi ti nakaap-aprang nga Inkisision ken dagiti makapapatay a Krusada iti Europa. Ngem iti kangitingitan daytoy a panawen ti nakaro a panangibukbok iti dara, inkagumaan ti ari ti Espania nga itandudo ti kappia. Alfonso X ti naganna, a maawagan met iti Alfonso a Masirib.

Napadayawan daytoy nga ari gapu iti pannakapabaro ti interes iti kultura a maawagan no dadduma iti renaissance idi maika-13 a siglo. Impakatna met iti Espania ti baro a nasursurona kadagiti adayo a pagilian. Interesado a nangnangruna iti tay-ak ti arte, historia, linteg, ken siensia. Dakkel ti epekto daytoy iti panagrang-ay dagiti ideya, kostumbre, ken arte iti kagimongan ti Espania agraman ti dadduma a pagilian iti Europa. Ngem ti napatpateg pay ket ti panagsapsapulna iti pannakaammo a nanggutugot kenkuana a mangitandudo iti Sao ti Dios, ti Nasantuan a Biblia.

Dakkel ti naaramidan ni Alfonso iti pannakabuangay ti maysa a grupo dagiti de adal a Judio, Muslim, ken “Kristiano” tapno makapagtitinnulongda. Tapno mapalaka ti trabahoda, nangipasdek ken pinunduan ti ari ti maysa kadagiti kaunaan a libraria ti Estado iti lubong.

Nakipaset a mismo ni Alfonso iti panagsurat ken panangurnong kadagiti gapuanan a mainaig iti linteg, siensia, ken historia. Imparegtana ti in-inut a pannakapasayaat dagiti literatura ken daniw, dagiti tay-ak a paglainganna a mismo, kas ipakita ti nalatak a cantigas nga insuratna.a Naisurat dagitoy iti Gallego (Galician), ti pagsasao a maus-usar idi a tiempo para iti panagputar kadagiti romantiko a daniw.

Grupo Dagiti Managipatarus

Pinunduan ni Alfonso ti Grupo Dagiti Managipatarus idiay Toledo. “Ti ari ti mangpili kadagiti agipatarus ken kadagiti libro a maipatarus,” kuna ti libro a La Escuela de Traductores de Toledo (Ti Grupo Dagiti Managipatarus idiay Toledo). “Rinebisarna dagiti patarus, imparegtana ti saritaan a mangusar iti abilidad nga agpanunot, ken indauluanna ti panangputar kadagiti baro a sinurat.”

Nangrugi dagiti eskolar idiay Toledo babaen ti panangipatarusda kadagiti adu a sinurat iti lenguahe nga Arabe. Dagiti eskolar a Muslim naipatarusdan iti lenguahe nga Arabe dagiti kapatgan a sinurat dagiti sibilisasion a Griego, Indian, Persiano, ken Siriano. Adu ti naitulong dayta a kamalig ti pannakaammo tapno lumaing dagiti Muslim nga eskolar iti matematika, astronomia, historia, ken geograpia. Kasta met, kayat nga adalen ti grupo dagiti agipatpatarus idiay Toledo daytoy a naurnong a pannakaammo. Kasano? Babaen ti panangipatarus kadagiti sinurat nga Arabe iti Latin ken Espaniol.

Nagdinamag ti nagapuanan dagiti eskolar idiay Toledo kadagiti dadduma a pagilian. Di nagbayag, napan idiay Toledo ti nagadu a de adal kadagiti unibersidad iti makin-amianan a Europa. Nakatulong amin dagitoy iti idudur-as ti Europa no maipapan iti siensia ken iti panagsurat kadagiti libro. Kinapudnona, agarup dua a siglo kalpasanna, dagiti resulta daytoy nasaknap a panagipatarus ti nangparnuay iti Renaissance wenno baro a panaginteres iti literatura ken arte idiay Europa.

Gapu iti panangikagumaan dagiti agipatpatarus idiay Toledo, mabasa dagiti doktor dagiti surat da Galen, Hippocrates, ken Avicenna mainaig iti medisina. Ti sinuratda a Canon of Medicine ti kangrunaan a libro dagiti agad-adal iti kinadoktor kadagiti unibersidad iti Europa agingga idi maika-17 a siglo. Nabasa dagiti astronomo dagiti sinurat ni Ptolemy ket nakasursuroda iti Arabe a trigonometria ken kadagiti kalkulasion ni al-Khwārizmī iti astronomia.b

Kayat ni Alfonso a maawatan ti kaaduan a tattao dagidiay a patarus. Dayta ti makagapu a nausar ti lenguahe nga Espaniol iti siensia ken iti panagsurat. Ti trabaho a rinugian ni Alfonso nakatulong a nangbalbaliw iti kapanunotan a ti lenguahe a Latin ti mausar iti siensia ken iti panagsurat.

Ti Alfonsine Bible

Nakapatpateg ti kapadasan dagiti eskolar ti Toledo a nagipatarus iti adu a material idi imbilin ni Alfonso ti pannakaipatarus ti dadduma a paset ti Biblia iti Espaniol. Sigun iti historiador a ni Juan de Mariana, sinuportaran ti ari daytoy a patarus ti Biblia ta namnamaenna a babaen iti dayta sumayaat ken umadu ti bokabulario ti pagsasao nga Espaniol. Awan duadua a talaga a nakatulong dayta nga immuna a patarus ti Biblia a nangpasayaat iti pagsasao nga Espaniol.

Patien ti ari a napateg ti Biblia tapno masursuruan ti sangatauan. Kastoy ti insuratna iti umuna a sasao iti Crónica de España: “No usigentayo ti pagimbagan a magun-odan iti Nasantuan a Kasuratan, makitatayo nga isuronatayo maipapan iti panamarsua iti lubong, ti kaadda dagiti patriarka,  . . ti naikari nga iyaay ni Apotayo a Jesu-Kristo, ken ti panagsagaba, panagungar, ken iyuulina.”

Immatonanna met ti pannakaisagana ti nagdakkel a proyekto ti panagsurat nga inawaganna ti General Estoria. Karaman iti dayta ti dadduma a paset ti Hebreo a Kasuratan a naipatarus iti Espaniol. (Nainayon kamaudiananna ti dadduma a naipatarus a paset ti Griego a Kasuratan.) Daytoy nakaskasdaaw a libro, a naawagan iti Alfonsine Bible (Biblia Alfonsina), ti kadakkelan pay laeng a patarus a napataud idi Edad Media. Namin-adu a nakopia ken naipatarus ti dadduma a pasetna iti Portuguese ken Catalan.

Ti Impatawid ni Alfonso

Dagiti manuskrito idi Edad Media idi panawen ni Alfonso pinarayrayna ti pannakaammo iti Kasuratan idi panawen ti naespirituan a kinasipnget. Gapu kadagitoy a patarus, nagutugot ti interes a maipablaak ti Biblia iti kadawyan a pagsasao. Iti simmaganad a dua a siglo, naipatarus iti Espaniol ti dadduma a patarus ti Biblia.

Nagtultuloy ti trabaho a rinugian ni Alfonso ken dagiti kapatadanna gapu iti pannakaimbento ti makina a pagimprenta ken ti awan sarday a panagipatarus dagiti agipatpatarus idiay Espania ken iti dadduma a pagilian iti Europa idi maika-16 a siglo. Dagiti tattao iti intero a Europa makagun-odda met laengen iti kopia ti Biblia iti bukodda a pagsasao. Nupay adda met panaggugubat ken iyaalsa bayat ti panagturay ni Alfonso X, nakatulong ti panagsapsapulna iti pannakaammo tapno mairakurak ti nadiosan a pannakaammo.

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 14]

IMMUNA NGA ESPANIOL A PATARUS TI BIBLIA

Saan a dagiti gapuanan ni Alfonso X ti immuna a nangiraman kadagiti naipatarus iti Espaniol a paset ti Kasuratan. Sumagmamano a tawen sakbayna, ni Hermannus Alemannus, maysa kadagiti managipatarus a nagtrabaho a kadua ti grupo idiay Toledo, naipatarusnan ti Salmo iti Espaniol manipud iti pagsasao a Hebreo. Kasta met, idi rugrugi ti maika-13 a siglo, naipatarus ti Biblia medieval romanceada Prealfonsina (Pre-Alphonsine Medieval Romance Bible). (Kitaem ti ladawan iti kannigid.) Daytoy ti naibilang idi a kadaanan a kompleto nga Espaniol a Biblia. Awan duadua a nakaimpluensia daytoy iti panagipatarus iti Biblia a rinugian ni Alfonso X sumagmamano laeng a tawen kalpasanna.

Maipapan iti daytoy a Pre-Alphonsine Bible, kastoy ti kuna ti eskolar a ni Thomas Montgomery: “Ti nagipatarus iti daytoy a Biblia nakapataud iti maidaydayaw a patarus ta umiso ken nagsayaat dagiti sasao nga inusarna. Inusar ti patarus ti umiso a kaipapanan dagiti sao nga inusar ti Vulgate ken di nagusar iti nagadu a Latin nga ebkas wenno termino. Simple ken nalawag ti lenguahe nga inusarna, a kasapulan iti Biblia a naisangrat kadagiti tattao a di makaawat iti Latin.”

[Credit Line]

Biblia: Patrimonio Nacional. Real Biblioteca de El Escorial

[Ladawan iti panid 12, 13]

Ti estatua ni Alfonso X iti pagserkan ti Spanish National Library, Madrid

[Dagiti Ladawan iti panid 13]

Kadua ti ari dagiti managipatarus idiay Toledo (ngato); dagiti mannurat (baba); ti Ebanghelio ni Lucas iti “Biblia Alfonsina” (kababaan)

[Picture Credit Line iti panid 13]

Amin a retrato malaksid iti estatua ni Alfonso X: Oronoz