Toledo—Ti Makaay-ayo a Nagdudupudopan Dagiti Kultura idi Edad Media
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA
ITI tengnga ti Iberian Peninsula, adda granito a turod a ti tallo a sikiganna ket pinalawlawan ti Tagus River. Iti adun a siglo, kinurukoran dayta a karayan ti sikigan dayta a turod isu a timmaud dagiti mangsalsalaknib a rangkis iti aglawlawna. Iti dayta nga estratehiko a narangkis a disso, naipasdek ti Toledo, maysa a siudad a nainaig iti Espania ken iti kulturana.
Ita, ti pannagna kadagiti akikid ken agsikkosikko a kalsada iti kadaanan a Toledo ipalagipna iti maysa a turista ti kasasaad idi Edad Media. Dagiti ruangan, kastilio, ken rangtay iti siudad ket naibasar iti disenio idi Edad Media ken dagita ti mangpasingked kadagiti tattao nga adda idi tiempo a nagbalin ti Toledo a maysa kadagiti kapatgan a siudad iti Europa.
Nupay kasta, ti Toledo ket saan a kas kadagiti gagangay a siudad iti Europa. Uray ti disenio ti estasion ti tren ket kaasping kadagiti adda iti Dumaya. No kitaem a naimbag dagiti monumento ken produkto dagiti artesano iti Toledo, nabatad a natawid daytoy a siudad dagiti paglaingan ti sumagmamano a sibilisasion a rimmang-ay ditoy iti panaglabas ti adu a siglo. Idi alimpatok ti kinarang-ayna, agarup 700 a tawenen ti napalabas, ti siudad ti Toledo ket talaga a nagdudupudopan ti nadumaduma a kultura idi Edad Media.
Nadumaduma a Kultura
Sakbay a dimteng dagiti Romano ditoy Espania, addan ili nga impasdek dagiti Celtic ken Iberiano iti daytoy nga estratehiko a lugar. Toletum (manipud iti tollitum, a kaipapananna “nangato ti nakaisaadanna”) ti nagan nga insukat dagiti Romano iti dayta a siudad sada pinagbalin a maysa kadagiti kabesera ti probinsiada. Sigun iti Romano a historiador a ni Livy, ti Toledo ket “maysa a bassit a siudad, ngem nasarikedkedan.” Idi a dagiti Visigoth pinarmekda ti Espania kalpasan a narpuog ti Imperio ti Roma, pinilida ti Toledo kas ti kabeserada. Ditoy a linaksid ni Ari Reccared ti Arianismo idi maikanem a siglo. Gapu iti dayta, ti Espania ket nagbalin a sentro ti ortodokso a Katolisismo bayat a ti Toledo ti nagbalin a sentro ti kangrunaan nga arsobispona.
Nagbalbaliw ti narelihiosuan a kasasaad idi a ti Toledo ket nagbalinen a sakup ti naespirituan a lider dagiti Muslim. Iti dayta a tiempo, naaramid dagiti akikid a kalsada ti daan a siudad a nagpaut manipud maika-8 a siglo agingga iti maika-11 a siglo. Gapu ta inakseptar dagiti Muslim ti nadumaduma a narelihiosuan a panangmatmat, timmaud met ti kultura dagiti Kristiano, Judio, ken Moor iti Toledo. Kamaudiananna, idi 1085, pinarmek ni Ari Alfonso VI (maysa a Katoliko nga ari) ti siudad ti Toledo. Nupay nasukatan ti agturay, agpadpada a nagtultuloy ti kaadda dagita a kultura iti sumagmamano a siglo.
Adu kadagiti nangayed a monumento iti Toledo ket naibangon idi Edad Media. Dagiti Katoliko nga agturay pinagbalinda ti siudad kas ti kabeserada, dagiti umili a Judio inusarda dagiti paglainganda iti panagaramidda kadagiti produkto ken iti panagnegosio, ket impakat met dagiti Muslim nga artesano ti kinalaingda iti arkitektura. Dagiti eskolar iti tallo a nadumaduma a kredo ket nagtrabaho a sangsangkamaysa iti School of Translators. Kabayatan dagiti maika-12 ken maika-13 a siglo, nagadu a kadaanan a sursurat ti impatarusda iti Latin ken Espaniol. Gapu iti tulong dagitoy nga agipatpatarus, naammuan met dagiti taga-Laud ti nagadu a nasientipikuan a pannakaammo a naurnong ti sibilisasion dagiti Arabe.
Ti narelihiosuan a wayawaya ket nagpatingga kabayatan ti maika-14 a siglo idi a napapatay ti rinibu a Judio gapu iti organisado a kinaranggas a maibusor kadakuada. Idi a nadiskobre ni Columbus ti kontinente ti America, ti Inkisision dagiti Espaniol ket nakaipasdeken iti maysa a pangukoman idiay Toledo. Gapu iti dayta, agpada a masapul nga agpakomberte dagiti Judio ken Muslim no dida kayat ti mapapanaw.
Monumento Dagiti Nagkauna a Gapuanan
Ita, addan ti nasurok a sangagasut a monumento iti sentro ti Toledo. Gapu iti dayta a gameng ti historia, ti United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization indeklarana dayta kas World Heritage City. Dagiti rangtay iti Tagus River ti dua kadagiti kangayedan nga estruktura idi Edad Media, a ti maysa ket bumallasiwan dagiti agturong iti siudad manipud daya bayat a ti sabali ket bumallasiwan dagiti aggapu iti laud. Sigurado met a makita dagiti turista ti Puerta Nueva de Bisagra, ti nagdakkel a ruangan a pagserkan iti daan ken napaderan a siudad.
Adda dua a monumento iti Toledo a makitam uray manipud iti adayo gapu ta naisaadda iti nangato a lugar. Iti daya, adda naglawa ken kuadrado a kastilio a sarikedked a napanaganan iti Alcázar. Iti panaglabas dagiti siglo, nagbalin dayta a pretorio (pagtaengan ti gobernador) ti Roma, maysa a palasio dagiti agturay kadagiti umili a Visigoth, maysa a sarikedked dagiti Arabe, ken pagtaengan dagiti ari ti Espania. Dita itan ti ayan ti Army Museum ken ti nalawa a libraria. Ngem yantangay narelihiosuan a siudad ti Toledo, ti nagdakkel a katedral nga estilo Gothic ti kangrunaan a makita iti sentro ti siudad.—Kitaenyo ti kahon iti panid 17.
Ti katedral ken dadduma pay a simbaan iti Toledo ket addaan kadagiti lamina nga obra ti nalatak a pintor a nagnaed idi idiay Toledo. Isu ket nagdinamag kas ti El Greco, a kaipapananna, “Ti Griego.” Doménikos Theotokópoulos ti kompleto a naganna. Iti ayan ti daan a purok dagiti Judio a nagnaedanna idi, adda itan ti maysa a museo a pakasarakan iti adu kadagiti lamina nga inaramidna.
No tumannawagka manipud iti katurturodan iti abagatan nga aglawlaw ti siudad, makitam ti kasta unay a kinaranga ti Toledo. Nupay kasta, ti kasayaatan a pamay-an tapno matagiragsak unay ti kinapintas ti Toledo ket babaen ti panagpasiar kadagiti akikid a kalsadana. Mabalin nga iti damo, mayaw-awan ti maysa a turista, ngem inton agangay, magustuannanto met laengen dagiti napintas a desdes, kadaanan a pasdek, nangayed a balkon, ken makapaawis a tiendaan a paggatangan kadagiti rekuerdo.
Nupay kasla nagadu pay ti mabalin a pasiaren iti daytoy kadaanan a siudad, nasken a ti maysa a turista ket agpakadan iti Toledo. Ti kasayaatan a lugar a pagpakadaanna ket iti makin-abagatan a deppaar ti Tagus River. No mumalmalemen, nakadkadlaw ti ilelennek ti init iti intero a siudad ket kasla ipalagip manen dagiti nangayed a monumentona nga adda idi tiempo a nakarangrang-ay dayta a lugar.
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 17]
TI TALLO A KULTURA ITI TOLEDO
Kabayatan ti Edad Media, ti Toledo ket nabingay iti tallo a nadumaduma a purok, a nagnaedan dagiti Katoliko, Judio, ken Muslim sigun kadagiti bukodda a linteg ken kaugalian. Dadduma kadagiti kadaanan a lugar a pagdaydayawanda ket nagbalin itan a kangrunaan a pagpasiaran dagiti turista.
➤ Ti maikasangapulo a siglo a moske a napanaganan itan iti Cristo de la Luz, ti mangipasimudaag iti kinalaing dagiti obrero iti ladrilio a gagangay unay kadagiti artesano a Muslim. Masarakan dayta iti paset ti siudad nga ayan ti Medina, a dati a pagnanaedan dagiti nababaknang a Muslim.
➤ Nupay napagbalin a simbaan dagiti Katoliko idi agangay, nagtalinaed met ti dua a sinagoga idi Edad Media, a mangpaneknek nga adu idi a Judio ti agnanaed iti Toledo. Adda idi tiempo nga isuda ti mangbukel iti kakatlo iti populasion ti siudad. Ti Santa María la Blanca ti kabayaganen a sinagoga, ket kas iti moske a Cristo de la Luz iti ngato, ti makin-uneg a pasetna ket addaan iti nalabor ken nagadu nga adigi. Ti nalawlawa a sinagoga nga isu ti El Tránsito (kannawan) ket nagbalinen a museo dagiti Judio iti Europa a mangyanninaw iti kulturada.
➤ Ti pannakaaramid ti kadakkelan a katedral iti Espania nga estilo Gothic ket nangrugi idi maika-13 a siglo. Nasurok a 200 a tawen a nairingpas dayta.
[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 18]
DAGITI ESPESIAL A KAMPILAN, KEN DULSE A MARZIPAN
Dagiti mammanday iti siudad ket nasurok a dua a ribu a tawenen nga agar-aramid kadagiti kampilan. Nagdinamag ti Toledo gapu kadagiti nagsayaat nga aserona. Dagita a kampilan a napanday iti igid ti Tagus River ket agpadpada nga inusar idi dagiti buyot ni Hannibal ken dagiti soldado ti Roma. Sinigsiglo kalpasanna, dagiti Muslim nga artesano inrugida ti damascene a pamay-an iti panagkitikit tapno maarkosan dagiti kampilan ken kabal a naaramid iti Toledo. Ti replika ti maysa a kampilan iti Toledo a nailadawan ditoy kannigid ket maysa a pagarigan iti dayta. (Kitaenyo ti artikulo a “Dagiti Nayarkos a Balitok iti Rabaw ti Asero,” iti Enero 22, 2005 a ruar ti Agriingkayo!) Ita, kaaduan kadagiti tiendaan iti siudad a paggatangan kadagiti rekuerdo ket addaan iti nagadu ken nadumaduma a kampilan, agraman kabal a kaasping kadagiti maus-usar idi Edad Media. Malaksid a kaay-ayo dayta dagiti kolektor iti nagkauna a bambanag, dagita a kampilan ket masansan a mausar kadagiti pelikula, saan nga iti paggugubatan.
Ti maysa pay a kaugalianda ditoy Toledo ket ti panagaramid iti marzipan, a nangrugi idi a pinarmek dagiti Arabe dayta a siudad. Dati idin nga adu ti minuyongan ti almond ditoy Espania idi dimteng dagiti Muslim, ngem awananda iti asukar—ti sabali pay a napateg a ramen ti marzipan. Iti 50 a tawen a panangsakup dagiti Muslim, napagbalin a kaunasan ti adu a bangkag iti makin-abagatan nga Espania. Idi maika-11 a siglo, limmaing ti Toledo iti panagaramid iti marzipan, ket sipud idin, magusgustuan daytan dagiti eksperto iti taraon. Adda itan dagiti tiendaan iti Toledo nga aglaklako laeng iti marzipan, a masansan a maaramid kas babassit a pigurin. Saan a kompleto ti panagpasiarmo ditoy Toledo no dimo maramanan dagita nga agkakaimas a saramsam.
[Credit Line]
Agustín Sancho
[Mapa iti panid 16]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
PORTUGAL
ESPANIA
Madrid
Toledo
[Ladawan iti panid 18]
Ti Rangtay ti San Martin