Dagiti Indian iti Brazil—Dandanidan Maungaw?

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL

TI Xingu National Park ket masarakan idiay Mato Grosso nga estado ti Brazil. Addaan dayta iti kalawa nga agarup 27,000 a kilometro kuadrado, a dandani kalawa ti Belgium. Dita nga agtataeng ti agarup 3,600 nga Indian manipud iti 14 a tribu. Ipakita dagiti retrato a naala dagiti satellite a nakaberberde dayta a disso a kunam la no “nagdakkel a pagbiliaran.” Nauram dagiti kabakiran iti aglawlawna tapno maala dagiti kayo a mailako wenno tapno mapagbalin a pagpastoran iti pinangen a baka.

Idi dekada ti 1960, ti gobierno ti Brazil rinugianna ti nangilatang iti disso nga agpaay laeng kadagiti Indian. Kaaduan kadagita a disso ket masarakan iti rehion ti Amazon. Ita, dayta a disso saklawennan ti agarup 12 a porsiento iti teritoria ti Brazil. Dayta ti maysa a makagapu iti di ninamnama a panagbalbaliw: Iti umuna a gundaway, kalpasan ti 500 a tawen, umad-adun ti populasion dagiti Indian! Mapattapatta nga agdagupdan iti 300,000. Ngem bassit laeng dayta no idilig iti intero a populasion dagiti Indian idi 1500, a napattapatta a dua agingga iti innem a milion.

Kinuna ti maysa a mannurat nga eksplorador nga iti napalabas a 500 a tawen, “adda napasamak a nakalkaldaang a trahedia mainaig iti populasion dagiti Indian.” Apay a kellaat a bimmassit ti populasionda? Ti kadi iyaaduda kadagiti kallabes a tawen kaipapananna a didan pulos maungaw?

No Kasano a Nangrugi ti Pannakasakup ti Brazil

Idi 1500, ti Portugal pinagbalinna ti Brazil a koloniana. Bayat ti simmaganad a 30 a tawen, ti brazilwood—maysa a kita ti natangken a kayo nga agpataud iti nalabaga a tina—ti kangrunaan a naginteresan ti Portugal. Ti brazilwood ti nakaalaan ti Brazil iti naganna. Dayta a kayo ket nangina idiay Europa. Insukat dagiti taga-Europa ti aniaman nga ik-ikutanda a nababa ti balorna tapno laeng makaalada kadagiti kasta a kayo.

Nupay kasta, naammuan dagiti Portugues a ti Brazil ket nasayaat a pagmulaan iti unas gapu iti klimana. Ngem adda problema. Natrabaho ti agmula ti unas. Gapu iti dayta, kasapulan ti adu a trabahador. Ngem saanen a masapul nga agbirokda iti adayo agsipud ta nakaad-adu nga Indian ti mabalinda a pagtrabahuen.

Kasano a Nangrugi ti Panagtagabo?

Nairuam dagiti Indian a ti laeng umdas a kanenda ti imulada. Kaaduanna a mangnganup, mangngalap ken mangnguma dagiti lallaki. Dagiti babbai ti agmula, agapit ken agisagana iti taraon. Dagiti edukado idiay Europa daydayawenda ti kasla kinaawan interes dagiti Indian iti panagpabaknang ken ti saanda a kinaagum. Iti sabali a bangir, dagiti taga-Europa nga agnanaeden idiay Brazil imbilangda dagiti Indian a nasadut.

Naawis dagiti mannakigayyem nga Indian nga agyanda iti asideg ti pagnanaedan dagiti Portugues tapno pagserbian ken salaknibanda ida. Dagiti Jesuita ken dadduma pay a narelihiosuan nga orden ti masansan a naibaon a mangguyugoy kadagiti Indian. Saan a naamiris dagita a panguluen ti relihion a pagdaksan dayta dagiti Indian. Nupay ti linteg garantisaranna ti daga ken wayawaya dagiti Indian, iti kinaagpaysuanna, dagiti Portugues tinagaboda ida. Manmano nga ited dagiti Portugues ti sueldo dagiti Indian ken manmanoda met a napalubosan a mangtalon iti bukodda a daga.

Saan unay a naballigi dagiti pamuspusan ti gobierno ti Portugal a mangiparit iti panangtagabo. Masansan a mairemedio dagiti Portugues a liklikan dagiti restriksion nga ipataw dagiti linteg maibusor iti panangtagabo. Kaaduanna a mamatmatan nga awan dakesna ti panangtagabo kadagiti Indian wenno ti panangilako kadakuada tapno agbalinda a tagabo. Inkalintegan dagiti manangtagabo a dagitoy nga Indian ket kabusor a natiliw kadagiti ibagbagada a “nalinteg a panaggugubat.” Dagiti Indian a kinautibo ti dadduma a tribu ket mabalin met a magatang wenno “masubbot” tapno agtalinaedda kas adipen.

No an-anagen, ti industria ti asukar ti makagapu a ti Brazil ket nagbalin a narang-ay a kolonia ti Portugal. Ngem ti industria ti asukar idi ket agpannuray unay kadagiti tagabo. Gapu iti dayta, nupay ammo ti gobierno ti Portugal a nakakaasi dagiti tagabo nga Indian, impalubosna latta nga agtultuloy ti pannakatagaboda tapno dakdakkel ti maganansiana.

Brazil—Nagiinnagawan ti Portugal, Francia ken Holland

Dagiti Indian ti kangrunaan a biktima kadagiti rinnupak dagiti gobierno nga agragut a mangsakup iti Brazil. Dagiti Pranses ken Olandes kayatda nga agawen ti Brazil manipud iti Portugal. Naginnunada a manggun-od iti suporta dagiti Indian. Saan nga ammo dagiti Indian ti agpayso a motibo dagiti Pranses ken Olandes iti gakatda a mangsakup iti pagilianda. Imbes ketdi, imbilangda dagitoy a rinnupak kas gundaway tapno makaibalesda kadagiti kabusorda—dagiti dadduma a tribu ti Indian—isu a situtulok a nakipasetda kadagiti rinnupak dagiti ganggannaet a mayat a mangsakup kadakuada.

Kas pagarigan, idi Nobiembre 10, 1555, simmanglad ti maysa a nalatak a Pranses a ni Nicholas de Villegaignon idiay Guanabara Bay ket nangbangon sadiay iti maysa a sarikedked. Nakialiansa kadagiti lumugar a Tamoio Indian. Simmangpet met dagiti Portugues a kaduada dagiti Tupinamba Indian manipud Bahia ket idi Marso 1560, rinautda ti sarikedked a kasla di marbek. Naglibas dagiti Pranses ngem intultuloyda ti nakinegosio kadagiti Tamoio ken sinugsoganda ida a mangraut kadagiti Portugues. Kalpasan ti adu a rinnupak, naparmek kamaudiananna dagiti Tamoio. Naipadamag nga iti maysa laeng a rinnupak, 10,000 ti napapatay ken 20,000 ti natagabo.

Makapaariek a Saksakit Manipud Europa

Kasla nakasalsalun-at dagiti Indian a nasangpetan dagiti Portugues. Sigun kadagiti nagkauna nga eksplorador, 100 a tawen wenno nasursurok pay ti kapaut ti biag dagiti natataengan nga Indian. Nupay kasta, saan a napigsa ti resistansiada kadagiti sakit dagiti taga-Europa ken Africa. Nalabit a dayta ti nangnangruna a makagapu a bimmassit unay ti bilang ti populasionda.

Napno ti rekord dagiti Portugues kadagiti nakaam-amak a damag maipapan iti adu nga epidemia a kellaat a nangpabassit unay iti populasion dagiti Indian. Idi 1561, nagramaram ti burtong idiay Portugal a nangapektar iti Brazil ken nakatayan ti adu. Iti suratna idi Mayo 12, 1563, kastoy ti panangiladawan ti Jesuita a ni Leonardo do Vale iti dayta a makapasidduker nga epidemia idiay Brazil: “Maysa a kita daytoy ti burtong a makapaariek ken makaparurusok. Gapu iti dayta, adu ti nabaybay-an agingga a natayda. Ti lasagda ket kinnan dagiti igges nga adda kadagiti burtongda. Immadu ken dimmakkel dagita nga igges nga uray la a makigtot ken mapabutngan ti asinoman a makakita kadagita.”

Naklaat Dagiti Jesuita iti Panagasawa ti Saan nga Agkapuli

Maysa pay a makagapu a napukaw ti adu a tribu ket ti panagasawa dagiti saan nga agkapuli. Sigun iti libro a Red Gold—The Conquest of the Brazilian Indians, “inanamongan dagiti Portugues ken dagiti lumugar nga Indian ti panagasawa dagiti saan nga agkapuli. Imbilang dagiti Indian a managpadagusda no itedda dagiti katribuanda a babbai, nangruna dagiti babbalasangda, kadagiti ganggannaet. Idi simmangpet dagiti immuna a Jesuita idiay Brazil idi 1549, naklaatda iti nakitada. Inreklamo ti Jesuita a ni Manoel da Nóbrega: “[Dagiti klero] isursuroda kadagiti lallaki a saan a dakes ti makikabbalay kadagiti babbai nga Indian.” Innayonna pay: “Dagiti Portugues kinamalalada ti amin nga Indian a babbai a tagaboda.” Nakadanon iti ari ti Portugal ti damag a maysa kadagiti agindeg a Portugues ket ‘naaddaan iti nakaad-adu nga annak, appoko, appoko iti tumeng ken appoko iti dapan a saan a maibinsabinsa ti kaaduda.’

Idi ngalay ti 1600, bimmassit ti bilang ti adu nga Indian nga agnanaed iti kapatagan a kosta ti Brazil gapu iti ipapatay, kaaduanna gapu iti sakit, pannakatagabo wenno iyaakar kadagiti lugar dagiti nakiasawaanda. Kasta met laeng ti napasamak idi agangay kadagiti tribu nga agnanaed iti rehion ti Amazon.

Idi simmangpet dagiti Portugues idiay Amazon, nangrugi ti awanan-asi a panangpapatay kadagiti agnanaed iti makimbaba a deppaar ti Amazon. Sigun kenni Manoel Teixeira a padi iti Maranhão, iti sumagmamano la a dekada, dandani dua a milion nga Indian idiay Maranhão ken Pará ti pinatay dagiti Portugues! Nalabit saan met a kasta ti eksakto a kaaduna, ngem talaga nga agpayso dayta a panagsagaba ken panangpapatay. Kasta met laeng ti napasamak iti makinngato a deppaar ti Amazon. Idi ngalay ti 1700, naikisap ti dandani intero a populasion dagiti Indian nga agindeg iti rehion ti Amazon malaksid laeng kadagiti agnanaed iti nasulinek a luglugar.

Gapu iti idudur-as ti adu a nasulinek a lugar iti rehion ti Amazon iti arinunos ti maika-19 ken maika-20 a siglo, in-inut a nakastrek dagiti puraw iti naiputputong a lugar dagiti nabatbati a tribu dagiti Indian. Gapu iti pannakadiskobre ni Charles Goodyear iti proseso ti panagaramid iti goma idi 1839 ken ti pannakaimbento idi agangay ti goma a pilid, kellaat a dimmakkel ti panagkasapulan iti goma. Adu a negosiante ti napan iti rehion ti Amazon agsipud ta dita ti kakaisuna a paggapuan ti di pay naproseso a goma. Nagdinamag dagita a tawtawen gapu iti naranggas a pannakatagabo dagiti Indian, a nagresulta iti ad-adda pay a panagbaba ti populasionda.

Ti Kasasaad Dagiti Indian idi Maika-20 a Siglo

Idi 1970, nangaramid ti gobierno ti Brazil iti plano a mamagkaykaysa. Karaman iti dayta ti pannakaaramid dagiti haywey a dumanon kadagiti nasulinek a paset ti Amazon. Adu kadagitoy ti dimmalan kadagiti lugar dagiti Indian isu a limmaka ti panangraut dagiti eksplorador nga agsapsapul iti langis, balitok ken dadduma pay a mineral. Gapu iti dayta, ad-adda pay a naapektaranda kadagiti makapapatay a sakit.

Kas pagarigan, usigenyo ti napasamak kadagiti umili a Panarás. Gapu iti gubat ken pannakatagaboda idi maika-18 ken maika-19 a siglo, bimmassit ti bilang daytoy a tribu. Ti bassit a bilang dagiti nakalasat nagkamangda iti amianan a laud, iti kabakiran ti makin-amianan a Mato Grosso. Kalpasanna, ti haywey ti Cuiabá-Santarém ket naaramid iti mismo a dati a pagnanaedanda.

Nagresulta iti ipapatay ti adu nga Indian ti kaadda dagiti puraw iti lugarda. Idi 1975, 80 laengen ti nabati iti dati a dakkel a tribuda. Dagiti Panarás ket nayakar idiay Xingu National Park. Nupay inkagumaanda ti agsapul iti paset ti parke a kaasping iti dati a pagnanaedanda, awan ti nasarakanda. Isu nga inkeddengda ti agsubli iti dati a pagnanaedanda. Idi Nobiembre 1, 1996, ti ministro iti hustisia iti Brazil indeklarana a ti 495,000 nga ektaria a daga ket permanenten a kukua dagiti Indian. Agparang a nasalbar dagiti Panarás iti gistay pannakaungawda.

Nasaysayaatto Ngata ti Masakbayanda?

Dagiti kadi nailatang a disso ti mangsalbar kadagiti nabatbati nga Indian manipud pannakaungawda? Ipasimudaag ti agdama a kasasaad dagiti Indian idiay Brazil a posible a saandanto a maungaw. Nupay kasta, ti dagada ket masansan nga aduan iti mineral ken kinabaknang iti nakaparsuaan. Mapattapatta a dagiti mineral nga aggatad iti agarup maysa a trilion a doliar—agraman balitok, platinum, diamante, landok ken buli—ket naitalimeng iti pagaammo kas Legal Amazonia. Dayta a lugar ti mangsaklaw iti siam nga estado iti amianan ken makintengnga a laud a rehion ti Brazil. Agarup 98 a porsiento iti daga dagiti Indian ket masarakan iti dayta a rehion. Madaman ti ilegal a panagala kadagiti gameng iti nakaparsuaan iti dadduma a daga dagiti Indian.

Ipakita ti historia a dagiti Indian ket kanayon a gunggundawayan dagiti puraw. Isukat dagiti puraw ti sarmingda kadagiti balitok dagiti Indian ken dagiti pagarkos isukatda kadagiti tarikayo a brazilwood. Isu a kapilitan nga agkamang dagiti Indian kadagiti nasulinek a kabakiran tapno saanda a matagabo. Mapasamakto ngata manen dayta?

Adu nga Indian ti nakasursuron a mangusar kadagiti moderno nga alikamen a kas kadagiti eroplano, de motor a barangay ken cell phone. Ngem panawen la ti makaibaga no madaeranda dagiti karit nga iyeg ti maika-21 a siglo.

[Mapa iti panid 15]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

■ Xingu National Park

□ Nailatang a daga para kadagiti Indian

BRAZIL

BRASÍLIA

Rio de Janeiro

FRENCH GUIANA

SURINAME

GUYANA

VENEZUELA

COLOMBIA

ECUADOR

PERU

BOLIVIA

PARAGUAY

URUGUAY

[Ladawan iti panid 15]

Dagiti negosiante ginundawayanda dagiti Indian babaen ti panangtagaboda kadakuada kadagiti plantasion ti rubber tree

[Credit Line]

© Jacques Jangoux/Peter Arnold, Inc.

[Picture Credit Line iti panid 12]

Dagiti drowing ken disenio a naitaraigid iti panid 12-14: Manipud iti libro a Brazil and the Brazilians, 1857