Ti Pagilian nga Aduan iti Napudot a Pagdigusan

NASUROK a 2,000 a tawen ti napalabasen, nagindeg dagiti Celt iti aglikmut ti sumagmamano a mineral nga ubbog sada pinanaganan dayta iti Ak-Ink, a ti kayatna a sawen ket “Nawadwad a Danum.” Ita, ti Ak-Ink ket pagaammon kas ti Budapest​—ti kabesera ti Hungary ken maysa kadagiti kabayaganen a siudad iti Europa. Tinagiragsak dagiti nagkauna a nagindeg sadiay ti pasaray aglangoy wenno agrelaks kadagiti napudot nga ubbog, a makapabang-ar kadagiti addaan iti an-annayen.

Idi umuna a siglo K.P., inturayan dagiti Romano dayta a paset ti Europa. Pinalawada dayta a lugar sada nangipasdek iti kampo ti militar a pinanagananda iti Aquincum. Dayta a nagan ket maipagarup a nagtaud iti maysa a sao dagiti Celt para iti danum wenno manipud iti Latin a sasao nga aqua quinque, a “lima a danum” ti kayuloganna. Nagaramid dagiti Romano kadagiti kanal, pagayusan ti danum, agraman kadagiti pribado ken pangpubliko a pagdigusan. Isu nga adu ti pakasaritaan dagiti pangpubliko a pagdigusan ditoy Budapest.

Sinigsiglo kalpasan a narpuog ti Imperio ti Roma, limmatak manen dagitoy a pangpubliko a pagdigusan. Dagiti mannurat idi maika-15 a siglo ket insuratda ti maipapan iti kinasayaat dagiti natural ti kinapudotna a pangpubliko a pagdigusan iti asideg ti kabesera ti Hungary, isu a limmatak ti Budapest. Imbilin kano ni Ari Matthias Corvinus, a nagturay ditoy Hungary nanipud idi 1458 agingga 1490, a ti Rácz Bath a paboritona nga ubbog ket maikonektar agingga iti kastiliona babaen iti naatepan a pagayusan. Gapuna, mausarda latta ti ubbog aniaman ti klima.

Bayat ti maika-16 ken maika-17 a siglo, sinakup dagiti Turko ti adu a paset ti Hungary, agraman ti kabeserana. Nagaramidda kadagiti pangpubliko a napudot a pagdigusan ken pagpaling-etan babaen ti napudot nga alingasaw, nga agpadpada a napateg iti seremonial a panagdigus dagiti Islam ken napateg iti panagbiag dagiti Turko. Dagiti nangayed a pangpubliko a paglangoyan dagiti Turko ket addaan kadagiti nagtimbukel nga atep ken nalikmut kadagiti agdan. Pagat-abaga ti danum sadiay. Pagsisinnublatan ti lallaki ken babbai dagiti bathtub ken disso a paginanaan iti aglikmut dagiti paglangoyan. Maus-usar pay laeng ita ti dadduma kadagita a pangpubliko a pagdigusan.

Idi 1673, sigun iti maysa a pampleta maipapan iti panagpasiar, dagiti pangpubliko a pagdigusan iti lugar a pagaammo itan kas ti Budapest ket karaman kadagiti kasayaatan a pagpasiaran iti Europa gapu iti “kaadu ti napudot ken makapaimbag nga ubbog, agraman ti kinapintas ken kadakkel dagiti pasdek a pagdigusan.” Idi maika-19 a siglo, adda pay sabali a kita ti panagdigus a limmatak ditoy Budapest idi a nangrugi a nausar ti pangpubliko a pagdigusan, wenno sauna dagiti Pinlandes. Idi agangay, dagiti pangpubliko a pagdigusan iti Budapest ket nanayonan kadagiti sauna, kuarto a pagpaling-etan babaen ti napudot nga alingasaw, ken paglangoyan nga ayan ti nalamiis a danum.

Ti Kasasaad ti Daga

Agarup 70 a milion a litro a danum ti inaldaw a pumsuak manipud iti 123 a napudot nga ubbog ken 400 a napait nga ubbog ditoy Budapest. Apay a nawadwad? Gapu iti kasasaad ti daga ditoy.

Ti Danube River iti Budapest ket agayus iti nagbaetan ti katurturodan ti Buda, nga adda iti laud a deppaarna, manipud iti patag ken nababa a tanap ti Pest, nga adda iti makindaya a deppaarna. Adda tiempo idi un-unana a daytoy a lugar ket napno iti danum ti baybay isu a naurnong ditoy ti tisa a bato ken dolomite. Dagita a bato ket nagaburan iti pitak, marlstone, darat, ken karbon.

Gapu kadagiti rengngat iti rabaw ti daga, ummagsep ti tudo iti uneg ti daga, a sadiay ti danum ket papudoten dagiti bato a nabara ken nabaknang iti mineral. Kalpasanna, ti napudoten a danum ket pumsuak nga agsubli iti rabaw ti daga, kadagiti man rengngat ti daga wenno kadagiti bubon.

Saan laeng a ditoy Budapest a kasta ti kasasaad ti daga no di ket iti intero a Hungary. Gapuna, adu nga ili ditoy ti addaan iti danum a nabaknang iti mineral agraman kadagiti agkakapintas a pangpubliko a pagdigusan, a patien ti dadduma a makapaimbag ken makaagas.a

Iti adu a paset ti lubong, nabayagen a maipatpateg dagiti napudot nga ubbog. Idi kaaldawan dagiti patriarka a salaysayen ti Biblia, nadakamat pay ketdi nga adda dagiti nasarakan a napudot nga ubbog iti let-ang ti Seir, iti nagbaetan ti Natay a Baybay ken Gulpo ti Aqaba.​—Genesis 36:24.

Nagadu ti di pay naammuan ti tao maipapan iti kinakomplikado ti planeta a pagnanaedantayo. Kasano ngata nga inkabil ti Dios dagiti pamuon ti daga ken kasanona nga inaramid dagiti amin a nakaskasdaaw a banag ditoy? Ti panangutob kadagiti kasta a saludsod ti mangtignay kadagiti managbuteng-Dios a tattao tapno raemenda buyogen ti panagamanga ti di matukod a kinasirib ti Namarsua kadatayo.​—Job 38:4-6; Roma 1:20.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 24, 25]

Natural ti kapudotna a pagdigusan idiay Gellért Hotel

[Ladawan iti panid 24]

Ti Rudas Baths nga inaramid dagiti Turko

[Ladawan iti panid 24, 25]

Ti Széchenyi Baths bayat ti tiempo ti lam-ek

[Picture Credit Line iti panid 24]

Amin a retrato: Impaay ti Tourism Office of Budapest