Nasarakak met Laengen ti Kinapudno

Idi arinunos ti Agosto 1939, dimmagasak idiay Moscow iti panagawidko idiay Budapest, Hungary. Napirmaanen ti Tulagan a Di-Panagrinnaut ti Alemania-Soviet sumagmamano nga aldaw sakbayna, idi Agosto 23, ket naarkosan dagiti pader ti Kremlin kadagiti swastika a bandera dagiti Nazi. Apay nga addaak idi idiay Russia, ket aniat’ agur-uray kaniak idiay lugarmi?

UMUNA, palubosandak a manglagip iti bassit nga ili ti Veszprém, idiay Hungary, a sadiay ti nakaipasngayak idi Enero 15, 1918. Siak ti inauna iti uppat nga annak, ket sinigurado dagiti nagannak kadakami a regular a makimisakami. Idi agtawenak iti lima, tumultulongakon iti Misa ti kombento dagiti Romano Katoliko. Idiay balay, siak kam pay idi ti mangmisa kadagiti kakabsatko, nga agisuotak iti papel a sotana nga inaramidko a pangmisa.

Idi agtawenakon iti walo, pinanawan ni Amang ti pamilia, ket ni Inang ti nangaywan kadakami babaen iti tulong ni nanangna. Iti simmaruno a tawen, natay ni Inang gapu iti kanser. Iti simmuno a tawtawen, nasinasinakami nga agkakabsat ken naipan iti nadumaduma a paggianan dagiti ulila ken pagamponan. Asideg idiay Budapest ti naudi a nagtaengak a paggianan dagiti ulila. Ay-aywanan dayta ti Frères Maristes (Kakabsat ni Maria), maysa nga ordin dagiti Pranses a Katoliko a mannursuro. Adda napudno a panagayatko iti Dios, isu nga idi agtawenakon iti 13, inawatko ti panageskuela nga intukon ti narelihiosuan nga ordinda.

Nalawat’ Saklawenna a Narelihiosuan a Panagsanay

Iti sumaganad a tawen, naibaonak idiay Grecia, a sadiay a nageskuelaak iti Frères Maristes a naidaulo iti Pranses a nangisagana kaniak nga agbalin a mannursuro. Uppat a tawen kalpasanna, idi 1936, nagturposak nga addaan iti sertipiko a mangkualipikar kaniak a mangisuro iti elementaria. Kalpasan ti panagturpos, nagbalinak a brother iti narelihiosuan nga ordin, a nangawat iti nagkatlo a sapata ti kinakurapay, panagtulnog, ken kinadalus. Nupay nakasotanakami nga agkakabsat ken mangisuro iti katekismo, saanmi a pulos nga inadal ti Biblia.

Iti dayta a kalgaw, nagaplikarak a mangisuro iti eskuelaan idiay China ket naawatak. Idi Oktubre 31, 1936, nagrubbuatak babaen iti bapor manipud Marseilles, Francia. Idi Disiembre 3, 1936, simmangpetak idiay Shanghai. Manipud sadiay, intuloyko ti biahek babaen iti tren a nagpa-Beijing, ti kabesera, iti makin-amianan a China.

Iti kabambantayan a rehion agarup 25 a kilometro manipud Beijing, adda dakkel nga eskuelaan, dormitorio, ken pasdek agpaay iti panagmula ken panagtaraken ti narelihiosuan nga ordin a Frères Maristes. Ti disso ket asideg ti pagtaengan ti emperador no kalgaw agraman ti nagpintas ti pannakataripatona a hardin ken muyong. Sadiay a nakiramanak iti naganetget a panagadal iti pagsasao nga Insik ken Ingles. Ngem pulos a saanmi nga inadal ti Biblia.

Iti Tengnga ti Riribuk

Idi kattapog ti dekada ti 1930, rinaut dagiti Hapones ti Manchuria, a paset ti China. Idi Hulio 1937, nagrurupak dagiti Hapones ken Insik a tropa iti asideg ti Beijing. Nangipasdek dagiti nagballigi a Hapones iti baro a gobierno a buklen dagiti pinilida nga Insik. Daytoy ti nagresulta iti panaglalaban dagiti Insik a gerilia maibusor iti baro a gobierno.

Tangay mabigbigbig ti monasteriomi iti ruar ti Beijing kas teritoria ti Francia, naispal dayta iti direkta a panaglalaban. Kaskasdi, a napuntaankami kadagiti nayaw-awan a bola ti kanyon ken bala a nangsugat iti dadduma iti nasurok a 5,000 nga Insik a nagbakuit iti monasteriomi. Kabayatanna, nagturay dagiti Insik a gerilia iti away.

Idi Setiembre 1937, agarup 300 nga armado nga Insik a gerilia ti nangraut kadagiti pasdekmi, nga agsapsapulda kadagiti armas, kuarta, ken taraon. Maysaak kadagiti sangapulo a taga Europa a nakautibo. Kalpasan ti pannakakautibok iti innem nga aldaw, maysaak kadagiti immuna a kautibo a nawayawayaan. Nagsakitak gapu iti pannanganko iti namulitan a taraon, isu a makabulan a nayospitalak.

Kalpasan ti pannakapagawidko manipud ospital, nayakarak iti sabali nga eskuelaan nga ay-aywanan ti narelihiosuan nga ordin, iti nataltalged a lugar ti Beijing. Idi Enero 1938, naibaonak idiay Shanghai tapno mangisuro ngem nagsubliak idiay Beijing idi Setiembre tapno mangisuro sadiay. Nupay kasta, kalpasan ti tawen ti panageskuela, diak pinabaron dagiti narelihiosuan a sapatak. Iti unos ti pito a tawen, tinungpalko ti narelihiosuan a panagbiag ken edukasion ngem awan nagun-odak a pannakapnek iti panagbirokko iti kinapudno. Isu a pinanawak ti narelihiosuan nga ordin tapno agawiden idiay Budapest.

Idi a tiempo, asidegen a mangrugi ti Gubat Sangalubongan II. Pinaregtadak dagiti Pranses a superiorko nga aglugan iti Trans-Siberian Railroad, a lumasat iti nadumaduma a paset ti Soviet Union. Iti daytoy a panagdaliasat a nagtengko ti Moscow idi Agosto 27, 1939, ket nakitak a naarkosan dagiti pader ti Kremlin iti bandera dagiti Nazi.

Ti Magubgubat a Lubong

Nakasangpetak idiay Budapest idi Agosto 31, 1939. Kabigatanna, rinaut ti Alemania ti Poland, a nangrugian ti Gubat Sangalubongan II. Idi agangay, linabsing ti Alemania ti tulaganda a di rumaut iti Soviet Union, ket idi Hunio 22, 1941, rinaut dagiti buyot ni Hitler ti Soviet Union. Sinerrekda amin a paset ti ili ken siudad ti Moscow ngem saanda a nakautibo ti siudad.

Pinirmaan ti gobernador ti Hungary ti tulagan iti talna iti Alemania, ken napalubosan dagiti buyot ti Alemania a lumabas iti Hungary. Nagkasarak idi 1942, ket idi 1943, naayabanak nga agserbi iti Armada ti Hungary. Idi Marso 1944, rinaut ti Alemania ti Hungary agsipud ta saan a napnek ni Hitler iti suporta ti Hungary kadagiti panagreggetna a makigubat. Naipasngay ti baritomi iti dayta a tawen. Tapno maliklikan ti nakaro a pannakabomba ti Budapest, immakarkam ken ni baket ken ti baritomi iti away tapno makipagnaed kadagiti nagannak kenkuana.

Nagbaliw ti kasasaad ti gubat, ket immabante dagiti Armada ti Soviet idiay Budapest, a simmangpetda iti Disiembre 24, 1944. Tiniliwdak dagiti Ruso ket nagbalinak a balud ti gubat. Rinibu kadakami a balud ti napilitan nga agmartsa iti agarup 160 a kilometro idiay Baja, Hungary. Sadiay, aglilinnetlet a nailugankami iti karison a guyoden ti baka ken nayakar idiay Timisoara sa naipan iti dakkel a kampo. Agarup 20,000 kadagiti 45,000 a balud ti natay idi nasapa a paset ti 1945 kabayatan ti epidemia ti typhoid fever.

Idi Agosto, naipan idiay Black Sea ti 25,000 a nakalasat iti kampo. Manipud sadiay, 20,000 ti napagsubli idiay Soviet Union. Nupay kasta, agarup 5,000-kami amin a masakit, a nagsubli idiay Hungary ken nawayawayaan. Isu a nagpatingga ti walo a terible a bulbulan a pannakakautibo. Sumagmamano a lawas kalpasanna, nakaduak manen ni baket ken ti baritomi, ket nagsublikami idiay Budapest tapno agnaeden sadiay.

Kalpasan ti gubat, nagtultuloy a nagsagaba ti adu a tattao. Nakirang ti taraon, ket nakaro ti implasion. Ti magatang ti maysa a pengö ti Hungary idi 1938 ti agkasapulan iti nasurok a maysa a nonilion (1,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000) a pengö tapno makagatang dayta idi 1946! Kabayatanna, rimmang-ay ti panagbiagmi idi nakagun-odak iti trabaho nga agopisina para iti riles ti tren.

Pannakabirok iti Kinapudno

Idi 1955, maysa kadagiti Saksi ni Jehova nga agnanaed iti apartmentmi idiay Budapest ti nangrugi a nangisarsarita maipapan iti Biblia ken ni baketko nga Anna. Naabbukay ti interesko idi imbaga kaniak ni Anna a saan nga isursuro ti Biblia a ti impierno ket lugar a pagtutuokan. (Eclesiastes 9:5, 10; Aramid 2:31) Kas maysa a Katoliko, pulos a diak inadal ti Biblia, uray pay idi immawatak iti naisangsangayan a panagsanay kadagiti eskuelaan ti iglesia. Basta inawatko ti di nainkasuratan a pannursuro dagiti Katoliko, a kas iti umap-apuy nga impierno. Ita, nasursurok nga ayaten dagiti kinapudno iti Biblia, nangnangruna dagidiay mainaig iti Pagarian ti Dios ken no kasano a matungpalto ti panggep ti Dios a pagbalinen ti daga a paraiso. (Mateo 6:9, 10; Lucas 23:42, 43; Apocalipsis 21:3, 4) Nariknak ti naisangsangayan a kinaragsak a diak pay pulos napadpadasan idi.

Kadayta a tiempo, matiltiliw ken maibalbalud dagiti Saksi ni Jehova iti Hungary gapu iti situtured a panangisuroda kadagiti kinapudno maipapan iti Pagarian ti Dios. Binasak amin a literatura dagiti Saksi a masarakak iti Hungaryo ken nakaalaak pay iti Ingles ken Pranses a publikasionda a saan a naipatarus iti Hungaryo. Anian a yamanko ta nasursurok dagitoy a sabali a pagsasao!

Idi Oktubre 1956, immalsa dagiti taga Hungary maibusor iti Komunista a turay ti Russia. Nakaro ti panaglalaban idiay Budapest. Nawayawayaan ti adu a balud, agraman dagiti Saksi ni Jehova. Kabayatan daytoy a tiempo a nagpabautisarkam ken ni baketko tapno isimbolo ti dedikasionmi ken Jehova a Dios. Makalawas kalpasanna, pinarmek dagiti tropa ti Russia ti iyaalsa. Naibalud manen dagiti Saksi a datin a nawayawayaan.

Nasudi a Pribilehio

Tangay naibalud ti kaaduan kadagiti Saksi a mangay-aywan iti trabaho a panangasaba, kinasaritanak ti maysa a padak a Kristiano ket kiniddawna no mabalin nga ipatarusko ti dadduma a literaturami iti Biblia. Idi damo, naikkanak kadagiti pribado a surat manipud Switzerland a naglaon kadagiti artikulo Ti Pagwanawanan a naimakinilia iti Pranses. Impatarusko dagitoy iti Hungaryo, isu a naaddaan dagiti kongregasion kadagiti kopia dagiti naipatarus nga artikulo.

Idi nawayawayaan ti adipen ti sanga ti Hungary a ni János Konrád idi 1959, kalpasan ti pannakaibalud iti 12 a tawen gapu iti Nakristianuan a neutralidad, nadutokanak kas agipatarus. Kalpasanna, inawatko dagiti Ingles a material a maipatarus. Kadawyanna a babai ti para-itulod a diak man la ammo ti naganna. Isu a no tiliwen ken tutuokendak man, diak maibaga ti naganna.

Kalpasan a maipataruskon Ti Pagwanawanan, usigen ni Kabsat Konrád ti kinaumisona. Sa imakinilianto metten dagiti kakabsat a babbai dagiti naipatarus nga artikulo iti nakaing-ingpis a papel, a mangusarda iti papel a karbon tapno 12 a kopia ti maaramid. Isu a no dadduma, amin a tumabuno iti Panagadal iti Pagwanawanan adda bukodda a naimakinilia a kopia ti maadal. Kalpasanna, ipasublatda ti kopiada iti sabali pay a grupo nga agadal. Masansan, nupay kasta, a makapataudkami idi iti maymaysa a kopia Ti Pagwanawanan para iti tunggal grupo nga agadal. Sa amin a tumabuno ti rumbeng nga agimdeng a naimbag ken aginotar tapno naan-anay a magunggonaanda iti pannakailawlawag ti Biblia.

Manipud idi rinugiak ti agipatarus idi 1956 agingga idi 1978, maibumbunong Ti Pagwanawanan iti pagsasao a Hungaryo iti naimakinilia laeng a kita. Manipud 1978 agingga iti 1990, naipaayen dagiti nai-mimeograph a kopia Ti Pagwanawanan. Ket anian a bendision ta nanipud Enero 1990, maimalmalditen iti nagpintas a de-kolor dagiti magasin a Pagwanawanan ken Agriingkayo! iti pagsasao a Hungaryo!

Iti Komunista a turay, rumbeng nga adda panggedan ti amin. Isu nga iti 22 a tawen, agingga iti panagretirok manipud sekular a panggedak idi 1978, agipatpatarusak kabayatan dagiti oras nga awanak iti sekular a panggedak. Kadawyanna a parbangon ken rabii unayen dayta. Kalpasan ti panagretirok, nagserbiak kas amin-tiempo nga agipatpatarus. Kadaydi a tiempo, balay ti pagtrabahuan ti tunggal agipatpatarus, ket gapu iti pannakaiparit, marigatankami a makisarita iti maysa ken maysa. Idi 1964, naggigiddan ti panangraut dagiti polis iti pagtaengan dagiti agipatpatarus ket kinompiskarda dagiti materialesmi. Iti adu a tawen kalpasanna, masansan a sarungkarandakami dagiti polis.

Nakaskasdaaw a Bendision

Idi 1969, naawat ti panagaplikarko para iti pasaporte, isu a nakapagbiahekami ken ni János Konrád manipud Hungary nga agpa-Paris tapno tabunuan ti “Talna Ditoy Daga” nga Internasional nga Asamblea dagiti Saksi ni Jehova sadiay. Anian a bendision a maam-ammo dagiti pada a Saksi manipud sabsabali a pagilian ken mangbusbos iti sumagmamano nga aldaw idiay sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova idiay Bern, Switzerland! Idi dekada ti 1970, adu a Saksi manipud Hungary ti nakapan idiay Austria ken Switzerland para kadagiti kombension.

Kalpasan ti adu a tawen a panangiparit ti gobierno, idi 1986, naaddaankami iti damdamo nga inanamongan ti Gobierno a kombension, idiay Kamaraerdő Youth Park, Budapest. Nakalua gapu iti rag-o ti nasurok nga 4,000 a dimmar-ay bayat nga inabrasada dagiti kakabsatda a lallaki ken babbai ken binasada ti pangkablaaw a karatula iti gimongmi a naisurat iti ngatuen ti pagserkan ti parke.

Kamaudiananna, idi Hunio 27, 1989, pinatgan ti gobierno ti legal a pannakabigbig dagiti Saksi ni Jehova. Naiwaragawag ti damag iti telebision ken radio ti Hungary a nakaragsakan dagiti kakabsatmi. Iti dayta a tawen inangaymi, nga awan a pulos ti restriksion, ti damdamo a kombension distritomi manipud idi naipataw ti pannakaiparit iti trabahomi gistay 40 a tawen ti napalabasen. Nasurok a 10,000 ti timmabuno iti panagtataripnong idiay Budapest, ket rinibu pay ti dimmar-ay iti uppat a dadduma a kombension iti pagilian. Anian a ragsakko a nangkita iti inaudi a kabsatko, a ni László, ken ni baketna a nabautisaran idiay Budapest!

Kalpasanna, idi Hulio 1991, linak-ammi ti bendision a nalablabes ngem ti inar-arapaapmi​—maysa a kombension iti nagdakkelan a Népstadion ti Budapest, a tinabunuan ti nasurok nga 40,000 a delegado. Sadiay a naaddaanak iti pribilehio nga agipatarus iti palpalawag dagiti kameng ti hedkuarter idiay Brooklyn.

Ita, dakam ken ni Anna, agraman ti nasurok nga 40 kadagiti patpatgen a kakabsatmi a lallaki ken babbai, ti agtartrabaho iti nagpintas a sanga nga opisina dagiti Saksi ni Jehova iti ruar ti siudad ti Budapest. Ditoy nga agserserbiak iti Departamento ti Panangipatarus, a kadua ti nagsayaat a timpuyog dagiti agkabannuag, ket makipaspaset ni Anna iti trabaho a panagtagibalay kadagiti pasilidad.

Agpapan pay kadagiti panagreggetmi nga itukit ti kinapudno iti Biblia iti baromi, idi dimmakkel, dina inawat dayta. Nupay kasta, aw-awatenna itan ti kinapudno, ket in-inanamaenmi nga addanto tiempo nga agserbin ken ni Jehova.

Talaga nga agyamankam ken ni baketko ta nasarakanmi ti kinapudno maipapan iti naayat a Diostayo, a ni Jehova, ken nakapagserbikamin kenkuana iti nasurok nga 40 a tawen.​—Kas insalaysay ni Endre Szanyi.

[Ladawan iti panid 21]

Dakam ken ni baketko