Kaykayo nga Agbibiag iti Danum
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY AUSTRALIA
Dagitoy ti pagkamkamangan ti adu nga agpegpeggad a maungaw a kita ti mamalia, tumatayab, ken reptilia. Dagitoy met ti mangtagtaginayon iti nasayaat a kasasaad ti aglawlaw babaen ti panangdalusda iti danum. Iti abagatan a Florida, E.U.A., agpampannuray kadagitoy ti agarup 75 a porsiento kadagiti ikan a maus-usar iti isport ken 90 a porsiento kadagiti makalkalap nga ikan a pagnegosio. Agserbida met kas bangen tapno dagiti luglugar iti kosta ket masalakniban manipud kadagiti bagyo ken iti panagatab. Ania dagitoy? Dagiti parakad!
DAGITI parakad (mangrove) ket masarakan iti nasurok kagudua ti amin nga igid ti baybay iti tropiko ti lubong. Dagitoy ket kita ti dadakkel wenno babassit a kayo a pakaibilangan dagiti kameng ti sumagmamano a pamilia ti kayo. Kaaduanna nga agbibiagda iti maataban a lugar iti nagbaetan ti daga ken baybay, a sadiay aglaok ti apgad ken tamnay. Nupay adayo a naap-apgad dayta a danum ngem iti mabalin a pagbiagan ti kaaduan a mula, nalaka laeng nga agbiag dita dagiti parakad. Kasano? Babaen ti panangusarda iti sumagmamano a makapainteres unay a pamay-an, ket no dadduma, paggigiddanenda pay ketdi nga usaren ti adu kadagita a pamay-an.
Nalikmut iti Asin
Adda dagiti parakad nga addaan kadagiti pagsagat tapno ti asin ket saan nga umagsep iti ramutda. Epektibo unay dagita a manglapped iti iyaagsep ti asin isu a ti mawaw nga agdaldaliasat ket mabalinna nga inumen ti danum iti ramut ti kasta a parakad babaen ti panangukapna iti dayta. Adda met dadduma a kita ti parakad a mangagsep iti asin, urnongenda dayta, sada ideposito kadagiti maganggangon a bulongda wenno iti dadduma pay a pasetda sakbay nga agtinnag dagita.
Ngem adda met ti dadduma a mangagsep iti asin ngem dagus nga iruarda dayta, a kaaduanna ket babaen kadagiti espesial a glandula iti bulbulongda. No dilpatam ti bulong ti kasta a parakad, nakaap-apgad dayta. Ngem agannadka iti piliem a parakad! Mabalin a temporario a mabulsekka no maikkan ta matam iti napigket a tutot dagiti bulong ti blind-your-eye mangrove. Ngem ti tutotna ket mabalin a pangagas iti letteg ken silud.
No Kasano a Makapagbiagda
Tapno agbiag ken dumakkel ti kaaduan a mula, kasapulan a ti pakaimulaanda a daga ket addaan iti umdas nga oksihena. Ngem ti daga a nakairamutan dagiti parakad ket kaaduanna a nalipus iti danum. Ngem kabaelanda latta ti agbiag dita gapu iti kaadda dagiti ramutda a saan a nalipus iti danum. Umatiddog dagiti ramutda agingga iti ruar ti daga isu a direkta a makagun-odda iti angin manipud iti atmospera. Nagduduma ti sukog dagita a ramut. Adda dagiti kasla tumeng. Dagita dagiti tumubo a dadakkel a ramut nga umuneg iti daga. Bumungkol dagita isu a kasda la nakaparintumeng.
Adda met dagiti ramut a kasla snorkel, pasok, wenno lapis a diretso a tumud-aw manipud iti daga. Dagiti met ramut a kasla tukol wenno kadangkadang ket timmaud manipud iti makimbaba a puon ti kayo. Dagiti ramut a kasla tabla wenno ribon agwarasda nga agpangato ken agkillokillo manipud iti puon ti kayo, a ti makinngato a pasetda ket nangatngato ngem iti daga. Gapu kadagitoy a nagduduma a sistema dagiti ramut, saan laeng a makaanges dagiti parakad no di ket medio tumangken pay ti nalukneng a daga.
No Kasano ti Panagaduda
Ti cannonball mangrove ket addaan iti dakkel a nagtimbukel a bunga a napno iti bukel nga agduduma ti sukogda. Mabtak dayta no maluom, ket agwaras dagiti bukel iti danum. Mayanud ti dadduma ket inton agangay, makasapuldanton iti lugar a pagtubuanda.
Agrusing dagiti bukel ti dadduma a parakad sakbay pay a maisina dagita manipud iti puon a nagtaudanda. Karkarna unay dayta iti lubong dagiti mula. Dagiti nagrusingen a bukel dagita a parakad ket matnag iti danum ken mabalin a mayallo-allon iti sumagmamano a bulan wenno makatawen pay ketdi agingga a makasapulda iti lugar a pagtubuanda.
Gapu iti wagas ti panagtapaw ti rusing, nalaklaka a makasapul dayta iti lugar nga aglaok ti tamnay ken apgad, nga isu ti kasayaatan a pagbiaganna. Tumpaw dayta a nakaidda no adda iti naap-apgad a danum, ngem no addan iti lugar nga aglaok ti tamnay ken apgad, tumpaw dayta a nakatakder ket nalaklakanton a lumumlom iti lan-ak a pagtubuanna.
Pagbibiagan ti Nadumaduma a Parsua
Makapagbiag ti nadumaduma a kita ti parsua gapu iti kaadda dagiti parakad. Ti bulbulong ken kimpet a mulmula nga agtinnag manipud kadagiti parakad ket pagtaraon dagiti nagbabassit nga organismo. Dagita met nga organismo ket pagtaraon ti dadduma nga animal nga agserbi met a taraon ti sabsabali pay nga animal. Adu a sibibiag a parsua ti agnanaed, mangmangan, agpapaadu, ken mangpadpadakkel kadagiti annakda iti kaparakadan.
Kas pagarigan, ginasut a kita ti tumatayab ti agumok iti kaparakadan wenno dita ti pagalaanda iti taraonda ken paginanaanda bayat ti panagdaliasatda nga umakar iti sabali a lugar. Iti laengen pagilian ti Belize, ti kaparakadan sadiay ti pagnanaedan ti nasurok a 500 a nagduduma a kita ti tumatayab. Adu nga ikan ti mayitlog iti kaparakadan wenno agpannuray iti sistema ti ekolohia dayta tapno adda pagtaraonda. Nasurok a 120 a kita ti ikan ti makalkalap iti kaparakadan ti Sundarbans iti nagbaetan ti India ken Bangladesh.
Adu met a mula ti agbibiag iti kaparakadan. Iti daya a kosta ti Australia, 105 a nagduduma a kita ti lichen ti nasarakan nga agtubtubo kadagiti kayo ti parakad. Adu a pako, orkidia, mistletoe, ken dadduma pay a mula ti agtubtubo iti kaparakadan. No kasta, dagiti kaparakadan iti lubong ket talaga a nakapatpateg iti adu a kita ti mulmula a kas kadagiti lichen ken an-animal a kas kadagiti tigre. Ngem nakapatpateg met dagitoy uray kadagiti tattao.
Nagadu ti Maitultulongna iti Tao
Malaksid a tumulongda a mangsalaknib iti aglawlaw, dagiti parakad ket direkta wenno saan a direkta a gubuayan ti adu a produkto, a pakairamanan ti sungrod, uging, tina, taraon dagiti animal, ken agas. Ti kaparakadan ti pagtataudan met dagiti espesial a taraon, a kas kadagiti ikan, krustasio, moluska, ken diro. Kinapudnona, impagarup idi ti dadduma a marino a dagiti tirem ket agbibiag kadagiti kaykayo gapu ta naglaka a maala dagitoy iti kaparakadan no agparang dagiti ramut bayat ti panagati.
Dagiti parakad ti pagtataudan met dagiti produkto a papel, tela, lalat, ken materiales iti konstruksion. Ti dadduma pay nga agnumnumar kadagitoy ket ti industria ti panagkalap ken turismo.
Nupay umad-adu dagiti mangipatpateg kadagiti kaparakadan, maib-ibusen dagitoy iti kapartak nga agarup 100,000 nga ektaria iti kada tawen. Masansan a madadael dagitoy tapno maiwayaan dagiti kasla mas makagunggona a panggep, a kas kadagiti proyekto a pang-agrikultura wenno panagpabalay. Ti kaparakadan ket ibilbilang laeng dagiti tattao a kas lugar a nasken nga adaywan ta napitak, nabang-eg, ken aduan iti lamok.
Ngem kinapudnona, dagiti parakad ket nakapatpateg ken mangispal-biag pay ketdi. Addaan dagita iti di nalipus iti danum a ramut a gumun-od iti oksihena ken natinep iti danum a ramut a mangsagat iti asin. Gapu kadagita a naidumduma a mannakibagay a ramutda, adu a kita ti mula ken animal ti agbibiag iti kaparakadan. Nakapatpateg dagitoy kadagiti piskaria iti igid ti baybay, kadagiti industria ti kaykayo, ken kadagiti atap a parsua. Kanayonanna, salaknibanda met dagiti luglugar iti kosta tapno saan a margaay dagitoy babaen ti panangsarapada iti puersa dagiti napigsa a bagyo a mabalin a mangpapatay iti rinibu a tattao. Anian a nagadu ti maitultulong dagiti parakad kadatayo!
[Kahon/Ladawan iti panid 24]
Panagsapul iti Diro Kadagiti Kaparakadan
Ti kadakkelan a kaparakadan iti lubong ket masarakan idiay Sundarbans, a paset ti nalawa a Ganges Delta iti nagbaetan ti India ken Bangladesh. Dagiti umili sadiay ket pakaibilangan dagiti Mowalis, a ti pagbiaganda ket agpannuray kadagiti kaparakadan. Dayta a pagbiagan ket maysa kadagiti kapeggadan a trabaho iti pagilian.
Dagiti Mowalis ket managsapul iti diro. Iti Abril ken Mayo iti kada tawen, iturturedda ti mapan kadagiti pasaray maataban a kaparakadan tapno agsapulda kadagiti rara dagiti nagdadakkel nga uyokan, a ti kaatiddogda ket agingga iti maysa ket kagudua a pulgada. Nauyong dagitoy, a maipadpadamag a patayenda dagiti elepante!
Gapuna, dagiti agsapsapul iti diro agawitda kadagiti aluten a naaramid iti parakad sada sindian tapno ti asuk dagitoy ti mangabug kadagiti uyokan. Dagiti nalaing nga agsapsapul iti diro mangibatida iti paset ti rara tapno tarimaanen dayta dagiti uyokan, ket iti kasta, tinawen a makaalada iti diro.
Saan laeng a dagiti uyokan ti pagpeggadan dagiti agsapsapul iti diro. Agpeggadda met kadagiti buaya ken nagita nga uleg, nga agnanaed kadagiti kaparakadan. Malaksid iti dayta, no agawiddan, mabalin nga adda agur-uray a mangsaneb kadakuada ken mangagaw kadagiti awitda a diro ken allid. Ngem ti kangrunaan a pagpeggadanda ket dagiti tigre a Royal Bengal. Iti kada tawen, 15 agingga iti 20 nga agsapsapul iti diro ti patpatayen dagitoy nga animal.
[Credit Line]
Zafer Kizilkaya/Images & Stories
[Dagiti Ladawan iti panid 23]
Makapagbiag dagiti parakad ken dagiti rusingda iti lugar a saan a makapagbiag ti kaaduan a sabsabali a mulmula
[Credit Lines]
Makinngato a kannawan: Zach Holmes Photography/Photographers Direct; makimbaba a kannawan: Martin Spragg Photography (www.spraggshots.com)/Photographers Direct