Kabaelam a Parang-ayen ti Memoriam!

“Ti memoria palawaenna ti lubongtayo. No awan dayta, binigat a blangko ti panunottayo ken ditay pay ketdi am-ammo ti bagitayo. Ti tunggal aldaw ken pasamak ket awan no kua ti pakainaiganna iti napalabas wenno iti masanguanan; ditay ngarud makasursuro iti napalabas ken ditay met mapakadaan ti masanguanan.”—“MYSTERIES OF THE MIND.”

APAY ngata nga adda dagiti tumatayab nga uray bulbulanen ti napalabas, malagipda latta ti nangikabilanda iti bukbukel nga indulinda para iti tiempo ti lam-ek, ken apay ngata a malagip latta dagiti mutit ti nangikalianda kadagiti nues, idinto ta mabalin a malipatantayo ti nangidissuantayo kadagiti tulbektayo uray no maysa pay la nga oras ti napalabas? Wen, adu kadatayo ti mangirason a mananglilipattayo ngamin. Ngem nupay imperpekto ti utek ti tao, nakaskasdaaw ti kapasidadna nga agsursuro ken manglagip. Ti sekretona ket kanayon nga usarentay dayta.

Nagdakkel a Potensial

Agarup 1.4 a kilo ti kadagsen ti utek ti tao ken kadkadakkel ti sua, ngem naglaon iti agarup 100 a bilion a neuron, wenno selula ti nerbio, nga amin ket nakaskasdaaw ti komplikado unay a panagkikinnamangda. Kinapudnona, ti maysa la a neuron ket mabalin a konektado iti 100,000 a sabali pay a neuron. Gapu iti dayta, kabaelan ti utek nga iproseso ken tandaanan ti nagadu nga impormasion. Ngem ti rigatna ket no kasano a lagipen ti maysa a tao ti espesipiko nga impormasion inton kasapulanna dayta. Paglaingan dayta ti dadduma, a pakairamanan ti adu a saan unay a nakaragpat iti nangato nga adal wenno di pay ketdi pulos nakapageskuela.

Kas pagarigan, idiay Laud nga Africa, dagiti griot wenno parasalaysay ti tribu a dida ammo ti agbasa ken agsurat, kabaelanda nga ibinsabinsa ti nagnagan ti adu a kaputotan dagiti kalugaranda. Ni Alex Haley, maysa nga Americano nga autor a nangisurat iti libro a Roots ken nangabak iti Pulitzer Prize, ket tinulongan dagiti griot tapno matuntonna ti innem a kaputotan ti kapuonanna idiay Gambia. Kinuna ni Haley: “Bigbigek a nagdakkel ti utangko kadagiti griot ti Africa a sadiay, umiso a maikuna ita a no matay ti maysa a griot, kasla maysa a libraria ti interamenten a nauram.”

Usigenyo met ti nalatak nga Italiano a direktor ti orkestra a ni Arturo Toscanini a “nadiskobre” idi naayaban a mangisuno iti sabali a direktor. Agtawen la idi iti 19. Nupay nakapuy ti panagkitana, naidaulona ti intero nga opera a napauluan iti Aida—manipud iti memoriana!

Mabalin a pagsiddaawantayo ti kakasta a naisalsalumina a saguday. Ngem kaaduan a tattao ket addaan iti potensial a makalagip iti ad-adu nga amang ngem iti ipagarupda. Kayatmo kadi a parang-ayen ti memoriam?

Panangparang-ay iti Memoriam

Tallo a benneg ti nainaig iti memoria: panagiserrek, panagidulin, ken panagiruar. Ti utek iserrekna dagiti impormasion apaman a maawatan ken mailasinna dagita. Kalpasanna, idulinna dagita nga impormasion tapno addanto iruarna. Agpalia ti memoria no saan nga agkurri ti maysa kadagita a benneg.

Ti mismo a memoria ket nabingaybingay iti nadumaduma a kita. Karamanna ti memoria manipud kadagiti sentido (sensory memory), apagbiit a memoria (short-term memory), ken agpaut a memoria (long-term memory). Ti memoria manipud kadagiti sentido ket umawat iti impormasion babaen kadagiti sentido a kas iti panagangot, panagkita, ken panagrikna. Ti apagbiit a memoria ket aglaon iti bassit nga impormasion kadagiti ababa laeng a tiempo. Gapuna, makapagkuenta ti isiptayo, matandaanantayo ti numero ti telepono agingga a maidayaltayo dayta, ken matandaanantayo ti umuna a gudua ti sentensia bayat a basbasaen wenno dengdenggentayo ti kaguduana. Ngem kas ammotayon, adda limitasion ti apagbiit a memoria.

No kayatmo a napaut ti pannakaidulin ti impormasion, nasken a mapan dayta iti agpaut a memoria. Kasanom a maipan sadiay? Makatulong dagiti sumaganad a prinsipio.

◼ Interes Patanorem ti interesmo iti maysa a banag, ken panunotem dagiti rason a sursuruem dayta. Kas iti nalabit naammuamon manipud iti kapadasam, nalaklakam a tandaanan ti maysa a pasamak no nainaig dayta iti emosionmo. Dakkel ti maitulong daytoy kadagiti agad-adal iti Biblia. No basaenda ti Biblia a ti dua a kalatda ket tapno ad-adda pay a sumingedda iti Dios ken maisuroda ti sabsabali maipapan kenkuana, lallalo a rumang-ay ti memoriada.—Proverbio 7:3; 2 Timoteo 3:16.

◼ Atension “Kaaduan a ‘panagpalia ti memoria’ ket kinaagpaysuanna a pakakitaan ti kinakurang ti atension,” kuna ti libro a Mysteries of the Mind. Ania ti makatulong kenka a makapagatension? Gutugotem ti interesmo ken no posible, aginotarka. Ti panaginotar saanna laeng nga ipokus ti panunotmo no di ket makatulong pay tapno addanto repasuem kalpasanna.

◼ Pannakaawat “Kadagiti amin a gun-odem, gun-odem ti pannakaawat,” kuna ti Proverbio 4:7. No dimo maawatan ti maysa a sursuro wenno konsepto, mabalin a narigat wenno pulos a dimo pay ketdi matandaanan dayta. Ti pannakaawat tulongannaka a mangtarus no kasano a ti nagduduma nga ideya buklenda ti maysa a konsepto. Kas pagarigan, no ti maysa nga agad-adal iti kinamekaniko maawatanna no kasano nga agandar ti makina, nalaklakanto a matandaananna dagiti detalye maipapan iti makina.

◼ Panangorganisar Paglalasinem dagiti agkakaarngi a konsepto wenno agkakanaig nga ideya. Kas pagarigan, nalaklakatayo a tandaanan ti nakalista a gatangentayo no klasipikarentayo iti—karne, nateng, prutas, ken dadduma pay. Bingaybingayem met dagiti impormasion iti babbabassit a grupo a saan nga ad-adu ngem lima aginggat’ pito. Kadawyanna a nabingay dagiti numero ti telepono iti dua a paset tapno nalaklaka a matandaanan dagita. Kamaudiananna, mabalin a makatulong ti panangurnosmo iti listaam iti masnup a panagsasaruno, nalabit kas iti urnos ti alpabeto.

◼ Panangisao, wenno panangisawang Ti maulit-ulit a napigsa a panangisao iti kayatmo a tandaanan (kas iti sao wenno sasao iti ganggannaet a lenguahe) palagdaenna ti panagkokonektar dagiti neuron. Kasano? Umuna, ti panangisawang iti sao pilitennaka nga agatension. Maikadua, dagus a maibaga kenka ti mannursurom no umiso wenno saan ti imbagam. Ken maikatlo, ti panagimdengmo—uray iti bagim—pagkurrienna ti dadduma pay a paset ti utekmo.

◼ Panangiladawan iti isip Iladawanmo iti isipmo ti kayatmo a tandaanan. Mabalin a makatulong met no idrowingmo dayta iti papel. Kas iti panangisao, ti panangiladawan iti isip pagkurrienna ti nadumaduma a paset ti utekmo. No ad-adu a sentido ti usarem, ad-adda a maipasagepsep ti impormasion iti panunotmo.

◼ Pananginaig No adda baro a masursurom, inaigmo dayta iti datin nga ammom. Ti pananginaig kadagiti ideya iti addan iti lagipmo palakaenna ti panangiserrek ken panangiruar kadagiti impormasion, isu a dayta ti mangtignay iti utek a mangiruarto kadagiti impormasion. Kas pagarigan, tapno matandaanam ti nagan ti maysa a tao, inaigmo dayta iti aniaman a naisangsangayan iti langana wenno iti sabali pay a mangipalagip iti naganna. Nalaklakam a malagip dayta no inaigmo iti nakakatkatawa wenno naidumduma. Iti ababa a pannao, masapul a panunotentayo ti maipapan kadagiti tattao ken bambanag a kayattayo a laglagipen.

Kuna ti libro a Searching for Memory: “No agbiagtayo a ditay unay pampanunoten ti aglawlaw, ditay ut-utoben dagiti kapadasantayo, wenno ditay agplano, nalabit manmano ti malagiptayo kadagiti napnapanan ken naar-aramidtayo.”

◼ Panamagtitipon Palubosam a maiproseso wenno maipasagepsep ti impormasion iti memoriam, a kas iti iyaagsep ti danum iti daga. Ti maysa kadagiti kasayaatan a pamay-an a maaramidmo dayta ket repasuem ti naadalmo, kas koma ti panangdakamatmo iti dayta iti sabsabali. No adda makapainteres a kapadasam wenno adda makapabileg a nabasam iti Biblia wenno kadagiti naibasar-Biblia a publikasion, iranudmo dayta. Iti kasta, agpadakayo a mabenepisiaran—maparang-ay ti memoriam ken mapabileg ti pangiranudam. Pagaammon a ti panangulit ket nasayaat a pamay-an a tumulong iti panagtandaan.

Mnemonics—Dakkel a Katulongan

Iti nagkauna a Grecia ken Roma, kabaelan dagiti orador ti agbitla iti napaut uray awan ti kitaenda a nota. Kasanoda a naaramidan dayta? Nagusarda iti mnemonics. Ti mnemonic ket maysa a teknik wenno wagas a makatulong kadatayo nga agidulin iti impormasion iti agpaut a memoria satay iruar no kasapulan.

Ti maysa a kita ti mnemonic nga inusar dagiti orador a Griego ket ti loci, nga immuna a dineskribir ti Griego a mannaniw a ni Simonides iti Ceos idi 477 K.K.P. Dayta a pamay-an pagtitiponenna dagiti prinsipio ti panangorganisar, panangiladawan iti isip, ken pananginaig iti banag a pamiliar, kas iti pagilasinan iti kalsada wenno iti banag iti kuarto wenno balay. Dagiti agusar iti loci panunotenda a magmagnada, nga inaigda ti tunggal impormasion a kayatda a tandaanan kadagiti espesipiko a banag wenno pagilasinan. No kasapulandan ti impormasion, lagipenda laeng ti pinanunotda a pannagnada.—Kitaem ti kahon a “Panunotem a Magmagnaka.”

Iti panangadal kadagiti tattao a nangato ti ranggoda iti tinawen a World Memory Championships, natakuatan a ti nagpaiduma a memoriada ket saan a gapu iti nagpaiduma a siribda. Agtawen iti 40 aginggat’ 50 ti kaaduan pay ketdin kadakuada. Ania ti sekretoda? Adu ti nagkuna a gapu dayta iti epektibo a panagusarda iti mnemonics.

Masapul kadi a tandaanam ti adu a sasao? Ti maysa nga epektibo a mnemonic para iti daytoy ket ti acronym—ti panangbukel iti maysa a sao babaen kadagiti umuna a letra wenno kadagiti letra ti grupo ti sasao tapno makabukelka iti maysa a baro a sao. Adu a taga-Amianan nga America ti makalagip iti nagan ti lima a Dadakkel a Dan-aw—ti Huron, Ontario, Michigan, Erie, ken Superior—babaen ti acronym a “HOMES.” Ti umarngi a pamay-an iti panagimemoria ket ti acrostic, a masansan nga inusar dagiti nagkauna a Hebreo. Kas pagarigan, iti adu kadagiti salmo, ti umuna a sao ti tunggal bersikulo wenno grupo dagiti bersikulo ket mangrugi iti agsasaruno a letra ti Hebreo nga alpabeto. (Kitaem ti Salmo 25, 34, 37, 111, 112, ken 119.) Dayta a pamay-an ti panagimemoria ti nakatulong tapno malagip dagiti kumakanta ti 176 a bersikulo ti Salmo 119!

Wen, kabaelam a sanayen ken parang-ayen ti memoriam. Kas impakitan dagiti panagadal, ti memoriatayo ket umasping iti masel. Napigpigsa dayta no sansanem nga usaren uray no nataengankan.

[Kahon iti panid 27]

DADDUMA PAY A SINGASING

◼ Parang-ayem ti memoriam babaen ti panagsursurom kadagiti paglaingan, instrumento ti musika, wenno baro a lenguahe.

◼ Ipamaysam ti atensionmo kadagiti kapatgan a banag.

◼ Sursuruem dagiti teknik iti mnemonic.

◼ Uminumka iti umdas a danum. Marigatanka nga agpanunot no kurang ti danum iti bagim.

◼ Dika agpuypuyat. Kabayatan ti pannaturog nga agidulin ti utektayo kadagiti impormasion.

◼ Agrelakska bayat nga agad-adalka. Ti panagdandanag pataudenna ti cortisol iti bagi, a manglapped iti naannayas a panagandar dagiti nerbio.

◼ Dimo abusuen ti uminum iti arak ken dika agsigarilio. Ti arak singaenna ti apagbiit a memoria, ken ti alkoholismo ket agresulta iti panagkurang ti thiamine, maysa a kita ti bitamina B a nagpateg iti umiso a panagkurri ti memoria. Ti panagsigarilio kissayanna ti oksihena iti utek.a

[Footnote]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 28, 29]

PANUNOTEM A MAGMAGNAKA

Kasano a matandaanam ti sumagmamano a banag a nasken a gatangem, kas koma iti tinapay, itlog, gatas, ken mantekilia? No usarem ti teknik a loci, mailadawanmo dagita iti isipmo bayat a pampanunotem a magmagnaka iti salasmo.

Iladawanmo iti isipmo a tinapay ti kudson ti tugaw

dagiti itlog ket mapespessaan iti sirok ti pagsilawan

gatas ti paglanglangoyan ti tarakenmo nga ikan

mantekilia ti naipulapulagid iti iskrin ti telebisionmo

Mas epektibo dayta no ad-adda a nakakatkatawa wenno naidumduma ti mapanunotmo! Inton makadanonka idiay tiendaan, lagipem laeng ti pinanunotmo a pannagnam iti salasmo.

[Kahon iti panid 29]

AGYAMANKA TA KABAELAM TI MANGLIPAT!

Kasano la ngatan ti biagmo no malagipmo ti amin, napateg man dagita wenno saan? Mapno la ketdi ti isipmo iti uray ania la ditan, di ngamin? Kinapudnona, ti maysa a babai a makalagip iti amin a napasamak iti biagna, “dineskribirna ti masansan a pannakalagipna kadagita kas ‘di agsarday, di mapengdan ken makapaksuy’ ken kas maysa a ‘dadagsen,’” kuna ti magasin a New Scientist. Naimbag laengen ta saan a kasta ti kaaduan kadatayo. Ngamin, patien dagiti managsirarak a ti utektayo ket makabael a mangdalus wenno manglipat kadagiti laus wenno saan a nesesita nga impormasion. Kuna ti New Scientist a ti “epektibo a pananglipat ket nagpateg a paset ti naan-anay a panagkurri ti memoria. No malipatantayo ti maysa a banag a napateg, . . . pakakitaan laeng dayta a medio nasobraan ti utektayo ti nagdalus.”