Ti Immuna a Nangimapa iti Lubong
BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BELGIUM
Idi rugrugi ti 1544, naipupok ni Gerardus Mercator iti nalamiis ken nasipnget a pagbaludan. Masiertona nga isu ket dandanin mapapatay. Apay a napasamak daytoy iti kalaingan nga agaramid iti mapa idi maika-16 a siglo? Tapno masungbatan dayta, ammuentay nga umuna ti pakasaritaanna ken dagiti kasasaad idi panawenna.
NAYANAK ni Mercator idi 1512 iti bassit a puerto ti Rupelmonde nga adda iti asideg ti Antwerp, Belgium. Nagadal iti unibersidad ti Louvain. Kalpasan ti panagturposna, inadalna dagiti sursuro ni Aristotle. Ngem di nagbayag, maburiburanen ta dina mapagtutunos dagiti panangmatmat ni Aristotle ken dagiti sursuro ti Biblia. Insurat ni Mercator: “Idi naadalko a ti Genesis nga insurat ni Moises ket saan a maitunos kadagiti panangmatmat ni Aristotle ken ti dadduma a pilosopo, pagduaduaakon ti sursuro dagiti amin a pilosopo isu nga inrugikon nga adalen ti nakaparsuaan.”
Yantangay di kayat ni Mercator ti agbalin a pilosopo, dinan intuloy ti panagadalna iti unibersidad. Ngem iti intero a panagbiagna, nagtalinaed iti panunotna ti tarigagayna nga agbirok kadagiti ebidensia a mangsuporta iti salaysay ti Biblia maipapan iti panamarsua.
Panagadal iti Geograpia
Idi 1534, rinugian ni Mercator nga adalen ti matematika, astronomia, ken geograpia iti panangisuro ti matematiko a ni Gemma Frisius. Kanayonanna, mabalin a nasursuro ni Mercator ti arte ti panagkitikit babaen ken Gaspar Van der Heyden a maysa a managkitikit ken agar-aramid iti globo. Idi rugrugi ti maika-16 a siglo, dagiti agar-aramid iti mapa agus-usarda iti napuskol a Gothic, wenno nabuddak nga estilo ti panagsurat. Dayta ti makagapu a bassit laeng ti impormasion a mayanay kadagiti mapa. Nupay kasta, inusar ni Mercator ti baro nga estilo ti panagsurat manipud Italia. Naawagan dayta iti italiko ken maibagay unay nga usaren iti panagaramid iti globo.
Idi 1536, nakipagtrabaho ni Mercator kada Frisius ken Van der Heyden kas parakitikit tapno makaaramidda iti globo a mangirepresentar iti daga. Ti nagpintas nga agsisilpo a panagsurat ni Mercator ket nakatulong iti panagballigi ti proyekto. Ni Nicholas Crane, a maysa a biograpo iti kaaldawantayo a nagsurat maipapan ken Mercator, kinunana a ti sabali nga agar-aramid iti mapa “nayanayna ti 50 a lugar kadagiti kontinente ti America iti papel a ti kaakaba ken kaatiddogna ket kas iti katayag ti maysa a tao, ngem napagkanay ni Mercator ti 60 iti nagtimbukel a dua la a dangan ti diametrona”!
Ti Panangrugina nga Agaramid iti Mapa
Idi 1537, naileppas ni Mercator ti kaunaan a mapa a gapuananna a bukbukod. Dayta ket ti mapa ti Daga ti Israel, nga inaramidna tapno “nasaysayaat ti pannakaawat iti Hebreo ken Griego a Kasuratan.” Idi maika-16 a siglo, aduan iti kamali dagiti mapa ti Daga ti Israel. Malaksid a dadduma ket awan pay 30 a lugar ti nainaganan, saan pay nga umiso ti nakaipuestuan ti kaaduan kadagita. Ngem naglaon ti mapa ni Mercator iti 400 a luglugar! Impakitana pay ti ruta a sinurot dagiti Israelita idi nagdaliasatda iti desierto kalpasan ti ipapanawda idiay Egipto. Gapu iti kinaumisona, adu kadagiti kapanawenan ni Mercator ti nangapresiar unay iti mapa.
Gapu ta naparegta ni Mercator iti panagballigina, nangaramid idi 1538 iti mapa ti lubong. Sakbay dayta, dagiti agar-aramid iti mapa ket saan unay a pamiliar iti Amianan nga America, nga aw-awaganda dayta iti Adayo a Daga a Di Pay Ammo. Nupay madakdakamat idin ti “America” a nagan ti lugar, ni Mercator ti kaunaan a nangusar iti dayta a pangawag iti Amianan ken Abagatan nga America.
Nagbiag ni Mercator iti panawen a masuksukisok dagiti taaw iti lubong ken madisdiskobre ti adu a lugar. Agsusupadi ti impormasion nga ibagbaga dagiti marinero isu a marigatan unay dagiti agar-aramid iti mapa ta pugpugtuandan ti dadduma nga ikabkabilda. Ngem idi 1541, naragpat ni Mercator ti kalatna a makaaramid “iti naiglobo a mas kompleto a mapa ti lubong.”
Naakusaran nga Erehe
Adu ti Luterano idiay Louvain a pagnanaedan ni Mercator. Idi 1536, isu ket nakisimpatia kadagiti Luterano ken nalabit nagbalin a Luterano ti asawana idi agangay. Idi Pebrero 1544, naaresto ni Mercator ken ti 42 pay nga umili ti Louvain gapu iti pammabasol a nagsuratda kadagiti “mapagduaduaan a sursurat.” Ngem mabalin met a ti pannakaipablaak ti inaramidna a mapa ti Daga ti Israel ti namagsuspetsa iti dua a teologo iti unibersidad ti Louvain a da Tapper ken Latomus. Agpada nga indauluan dagita a lallaki ti pannakabista ti managipatarus iti Biblia a ni William Tyndale, a napapatay idi 1536 idiay Antwerp. Nalabit madanagan da Tapper ken Latomus di la ket ta ti mapa ti Daga ti Israel nga inaramid ni Mercator ket mangparegta iti panagbasa iti Biblia, kas iti resulta ti Biblia nga impatarus ni Tyndale. Aniaman ti makagapu, naibalud ni Mercator iti kastilio ti Rupelmonde iti ilina.
Ti maysa kadagiti nabista a ni Antoinette Van Roesmaels ket nagtestigo a di pulos timmabuno ni Mercator kadagiti pribado a panagtitipon dagiti Protestante nga agbasa iti Biblia. Ngem gapu ta tumabtabuno a mismo ni Antoinette kadagiti kasta a panagbasa iti Biblia, isu ket naikali a sibibiag tapno in-inut a matay. Nawayawayaan ni Mercator kalpasan ti pito a bulan a pannakaibaludna ngem nakompiskar amin a sanikuana. Idi 1552, immakar ni Mercator idiay Duisburg, Germany, ta saan unay a nainget dagiti tattao sadiay no maipapan iti relihion.
Ti Umuna nga Atlas
Intultuloy ni Mercator nga indepensa ti salaysay ti Biblia maipapan iti panamarsua. Impamaysana ti biagna iti panagaramid iti pamalatpatan iti intero a panamarsua “iti langit ken daga, manipud punganay agingga iti agdama,” kas kinunana. Ti inaramidna ket naglaon kadagiti pasamak sigun iti panagsasarunoda ken impormasion maipapan kadagiti luglugar.
Idi 1569, nangipablaak ni Mercator iti listaan dagiti napapateg a pasamak manipud panamarsua. Dayta ti umuna a paset ti inaramidna a pamalatpatan a napauluan iti Chronologia. Panggepna a maammuan dagiti agbasbasa iti dayta no ania a tiempo ti ayandan iti pakasaritaan ti tao. Ngem gapu ta inraman ni Mercator iti librona ti panangkontra ni Luther iti indulhensia idi 1517, nairaman ti Chronologia iti listaan dagiti libro nga iparit ti Iglesia Katolika.
Kadagiti simmaganad a tawen, adu a tiempo ti binusbos ni Mercator a nangdrowing ken nangkitikit kadagiti plato a mausar iti pannakayimprenta dagiti mapa ti baro a geograpiana. Idi 1590, naatake ni Mercator ket saanen a makasao ken naparalisa ti makannigid a paset ti bagina isu a marigatan unayen a mangituloy iti trabahona. Ngem determinado latta a mangileppas iti ar-aramidenna isu nga intuloyna dayta agingga iti ipapatayna idi 1594 iti edad a 82. Ni Rumold nga anakna ti nangituloy iti lima a di pay naileppas a mapa. Naipablaak idi 1595 ti kompleto a koleksion dagiti mapa nga inaramid ni Mercator. Dayta ti kaunaan a koleksion dagiti mapa a naawagan iti atlas.
Inraman ni Mercator iti Atlas ti resulta ti panangadalna iti umuna a kapitulo ti Genesis, nga iti dayta, pinaneknekanna ti kinaumiso ti Sao ti Dios iti laksid ti panangbusor dagiti pilosopo. Inawaganna dayta a resulta ti panagadalna kas “ti kangrunaan a panggep ti amin a panagbannogko.”
“Ti Kalaingan a Geograpo iti Kaaldawantayo”
Ti napadakkel nga edision ti Atlas nga impablaak ni Jodocus Hondius idi 1606 ket nayimprenta iti adu a lenguahe ken nagadu ti nalako a kopia dayta. Ni Abraham Ortelius nga agar-aramid met iti mapa idi maika-16 a siglo pinadayawanna ni Mercator kas “ti kalaingan a geograpo iti kaaldawantayo.” Itay laeng nabiit, ti mannurat a ni Nicholas Crane dineskribirna ni Mercator kas “ti immuna a nangimapa iti planeta.”
Paset pay laeng ti biagtayo ti impatawid ni Mercator. Kas pagarigan, tunggal kitaentayo ti atlas wenno tunggal usarentayo ti Global Positioning System, mabembenepisiarantayo iti gapuanan ni Mercator, ti naisangsangayan a tao nga iti intero a panagbiagna, inkagumaanna nga ammuen no ania a panawen iti pakasaritaan ti tao ti ayanna ken no sadino ti nagsaadanna iti lubong a pinarsua ti Dios.
[Kahon iti panid 22]
NI MERCATOR—SIAANEP A NAGADAL ITI BIBLIA
Namati ni Mercator nga agarinto ditoy daga ti kinalinteg, talna, ken kinarang-ay. Nagsurat iti saan a naipablaak a komentario iti Roma kapitulo 1-11 a nangbalusingsinganna iti kapanunotan ni Calvin a nasaksakbay kanon nga inkeddeng ti Dios ti pagbanagan ti tao. Saan met nga immanamong ken Martin Luther ta kinunana a malaksid iti pammati, nasken ti aramid tapno maisalakan ti maysa a tao. Iti maysa a surat ni Mercator, kinunana a ti basol ket “saan a nagtaud kadagiti planeta [astrolohia] wenno iti aniaman a pinarsua ti Dios no di ket nagtaud dayta iti bukod a pangngeddeng ti maysa a tao.” Iti sabali pay a suratna, kinontrana ti doktrina ti Romana Katolika a ti tinapay ken arak a mausar iti panagkomunion ket agbalin a literal a lasag ken dara ni Kristo. Kinunana a ti sasao ni Kristo a “daytoy ti bagik” ket saan a literal no ti ket simboliko ti kaipapanan dayta.
[Kahon/Ladawan iti panid 22]
TI MERCATOR PROJECTION
Napadasam kadin nga indaplat ti ukis ti naranghita? Siempre maukradmo dayta ngem agbalbaliwen ti langana. Kasta ti nakayarigan ti parikut dagiti agar-aramid iti mapa—no kasano a mayaramidan iti daplat a mapa ti nagtimbukel a daga. Sinolbar ni Mercator dayta a parikut babaen ti panangyussuatna iti bukodna a pamay-an ti panangyaplag iti mapa ti daga. Maawagan dayta itan iti Mercator projection. Iti daytoy a pamay-an, dagiti agbabatog a paidda a linia (latitude) ket in-inut a mabaliwan ti distansia ti nagbabaetanda manipud equator agingga iti North ken South Pole. Nupay daytoy a pamay-an kasna la binennat dagiti lugar (nangruna dagiti adda iti amianan ken abagatan), nagdakkel ti naitulong dayta iti panagaramid iti mapa. Ti daplat a mapa nga inaramid ni Mercator idi 1569 ket naisangsangayan unay isu nga ad-adda pay a limmatak kas agar-aramid iti mapa. Kinapudnona, maus-usar pay laeng dayta a pamay-an kadagiti mapa ti taaw ken iti moderno a Global Positioning System.
[Ladawan]
Mayasping ti “Mercator projection” iti naiwa a tubo a nakayaplagan ti lubong
[Ladawan iti panid 20]
Ti mapa ti Daga ti Israel nga inaramid ni Mercator idi 1537 innagananna ti nasurok nga 400 a luglugar
[Ladawan iti panid 20, 21]
Ti inaramid ni Mercator a mapa ti intero a lubong idi 1538
Kitaem ti “AMERI CAE” iti dua a kontinente ti America
[Picture Credit Line iti panid 19]
Antwerpen, Stedelijk Prentenkabinet
[Picture Credit Line iti panid 20]
Dagiti mapa: Manipud iti American Geographical Society Library, University of Wisconsin-Milwaukee Libraries