Kartograpia—Tulbek iti Panangammo iti Lubong
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY CANADA
“Adda idiay Adayo a Daya ti paraiso. Jerusalem ti sentro dagiti amin a nasion ken pagilian, sa ti lubong a mismo ket sinan-plato a nalikmut iti taaw. Kasta ti panangmatmat dagiti monghe, dagiti para aramid iti mapa idi Edad Media, iti lubong a pagbibiaganda.”
DAGITA a sasao ket inusar dagiti editor ti The Reader’s Digest Great World Atlas iti introduksionna. Ti kasta a narelihiosuan a pammati, a saan a naibasar iti Biblia, ilawlawagna bassit no apay a saan a rimmang-ay ti kartograpia, wenno panagaramid iti mapa, kabayatan ti nasapa a paset ti Edad Media.
Napateg dagiti mapa tapno maammuantayo ti geograpia, a dayta a mismo ket napateg tapno matarusantayo ti lubong nga adda iti aglikmuttayo. Ngem, para kadagiti adu, saan unay a rimmang-ay ti pannakaammo iti geograpia nanipud idi edad media. Agarup sangagasut a tawenen ti napalabas, inusar ti mannurat a ni Mark Twain ti pinartuatna a karakter a ni Huck Finn tapno ipakitana ti parikut idi kaaldawanna. Iti panagluganna iti balloon, impasigurado ni Huck iti gayyemna a ni Tom Sawyer a dida pay nadanon ti estado ti Indiana agsipud ta berde pay laeng ti daga. Kinuna ni Huck nga iti mapa, kolor rosas ti Indiana.
Kadagiti kallabes a panawen, rugian ti maysa a mannursuro iti haiskul idiay America ti isurona a geograpia babaen ti panangkiddawna iti maysa nga estudiante nga itudona ti Estados Unidos iti mapa ti lubong. Iti las-ud ti sangapulo a tawen, rugianna ti klasena iti kasta a wagas. Impadamagna a saan a pulos a naitudo ti umuna nga estudiante—wenno ti maikadua—ti Estados Unidos kadagidi a tiempo! Nalabit ti ad-adda a makapasiddaaw iti dayta, “3 iti kada 10 nga Americano ti di makailasin iti amianan manipud abagatan iti mapa,” sigun iti magasin a Time.
Pakasaritaan ti Panagaramid iti Mapa
Ti panagaramid iti mapa ket maysa kadagiti kadaanan ken naisangsangayan unay a kita ti komunikasion. Naikitikit dagiti mapa kadagiti bato ken kayo; nai-drawing iti darat, papel, ken pergamino; naipinta kadagiti lalat ken lupot; ken nasukog pay iti niebe.
Pinetsaan ti The World Book Encyclopedia ti kadaanan a mapa a naammuanen idi agarup 2300 K.K.P., a dineskribirna dayta kas “bassit a tapi ti bato manipud Babilonia a nalabit mangipakita iti sanikua a daga iti naintaran bantay a tanap.” Inusar dagiti taga Babilonia ti umasping a drawing iti tapi kadagiti pader ti siudad iti panagreggetda idi damo a parang-ayen ti komunidadda.
Ammo ti Griego a geograpo a ni Ptolemy iti Alexandria idi maikadua a siglo a nagtimbukel ti daga, a kas iti impalgak ti Biblia idi maikawalo a siglo K.K.P. idi dinakamatna ti Dios kas “daydiay nga agtugtugaw iti ngatuen ti nagtimbukel a daga.” (Isaias 40:22) Sigun iti magasin nga Equinox, dagiti drawing ni Ptolemy ket “karaman kadagiti immuna a panangikagumaan a mangisurat iti kosmograpia—ti panangimapa iti sukog ti pagaammo idi a lubong.”
Manmano ti makaammo kadagiti mapa ni Ptolemy agingga a nayimprentada iti maysa nga atlas idi arinunos ti dekada 1400. Kalpasanna, nagbalinda a gubuayan ti geograpiko nga impormasion para kadagiti managlayag a kas kada Columbus, Cabot, Magellan, Drake, ken Vespucci. Uray kadagitoy nga aldaw, kaar-arngi dagiti moderno a mapa ti inaramid ni Ptolemy a kasla globo a mapa iti lubong, nupay no sobra ti kadakkel ti daga ti Europa ken Asia iti mapana. Kuna ti Reader’s Digest Atlas of the World a daytoy a panaglablabes “ti gapu a nagkamali ni Columbus iti panangkarkulona iti distansia ti Asia bayat a binallasiwna ti Atlantico, ket ngarud dina naamiris a natakuatannan ti naiballaet a New World.” Daytoy maaw-awagan a New World, ti America, a naipanagan ken Amerigo Vespucci, ti immuna a nainayon iti mapa ti lubong idi 1507.
Dagiti panaglayag a simmaruno kabayatan ti tiempo ti panagtakuat, idi nagbaetan ti agarup 1500 ken 1700, ti nangipaay kadagiti para aramid iti mapa iti lalo nga umiso nga impormasion. Dagiti chart-da, wenno mapa, ti nagbalin nga estratehiko a dokumento ken nadeskribir kas “dagiti instrumento ti pannakabalin ti gobierno” ken “dagiti igam ti gubat.” Nagsapata dagiti para aramid iti mapa nga agilimedda, agtrabahoda a naiputputong, ken saluadanda dagiti mapada uray pay no daytat’ pakatayanda. No adda kabusor nga aglugan iti barko, maibelleng iti baybay dagiti mapa a naidulin kadagiti napadagsenan a sako. Iti atiddog a tiempo, dagiti nasion sinaluadanda a naimbag dagiti opisial a mapada, ket no gubat, manmano laeng a tattao ti makakita kadagitoy.
Bayat a natakuatan dagiti kabbaro a daga, masapul a mabaliwan manen dagiti daan a ketegan. Timmulong ti Flemish a geograpo a ni Gerardus Mercator (1512-1594) babaen ti panangi-drawingna iti immuna a nasientipikuan a libro dagiti mapa. Iti librona, inusar ni Mercator ti ladawan ti sarsarita a higante a ni Atlas the Titan, ket sipud idin, maus-usaren ti sao nga “atlas” iti koleksion dagiti mapa.
Moderno a Kartograpia
Bayat nga immadu ti pannakaammo iti geograpia, simmayaat ti kalidad dagiti mapa. Napateg ti naaramidan dagiti kabbaro a pamay-an ti panangimapa iti daytoy nga irarang-ay. Deskribiren ti Canadian Geographic ti nakarikrikut a trabaho dagiti agrukrukod iti daga kabayatan ti maudi a paset ti maika-19 a siglo ken idi kattapog ti maika-20 a siglo: “Sinarakusokda ti kinabara ken kinalamiis, nagkabalioda, nagbarangayda, nagbalsada ken nagnada . . . , a nangrukod kadagiti siudad ken pagbalayan, kabakiran ken kataltalonan, nakalutlutlot a kalsada ken alog a napnuan insekto. Nagusarda kadagiti kadena a pangrukod iti distansia ken transit a pangrukod kadagiti anggulo. Nangipasdekda kadagiti muhon babaen ti panagusarda kadagiti bituen . . . ken tinukodda ti kauneg dagiti danum iti baybay.”
Idi maika-20 a siglo, dakkel ti rimmang-ayan ti panagaramid iti mapa. Nangrugin a nangretrato manipud iti tangatang dagiti kamera a naikabit kadagiti eroplano. Kalpasanna, dagiti agrikrikus a satellite idi dekada 1950 ti nangpapardas iti panagaramid iti mapa iti panawen ti pannakasukisok ti law-ang. Idi arinunos ti dekada 1980, iti las-ud ti maysa nga oras, ti geograpiko a lokasion ti intero a lubong ket naammuanen dagiti agrukrukod iti daga nga addaan iti global-positioning receiver, banag a sumagmamano a bulan a naaramid sumagmamano a tawen sakbayna.
Ita, ag-drawing dagiti para aramid iti mapa babaen iti tulong ti electronics. Pabaruenda dagiti mapada babaen ti panangusarda kadagiti satellite nga agrikrikus iti law-ang, ken tulongan dagiti komplikado nga instrumento ditoy daga. Gapu kadagiti hardware ti computer nga addaan iti specialized software program, makaipempen dagiti para aramid iti mapa iti trinilion nga impormasion, kartograpia ken dadduma pay. Iti kasta, ti custom-made a mapa ket mapataud iti sumagmamano a minuto a din kasapulan ti mangibus-tiempo a hand scribing.
Babaen iti geographic information system (GIS), gistay aniaman nga impormasion ket maikabil iti mapa. Makapataud ti GIS iti kabaruan a mapa ti kalsada iti siudad tapno makatulong iti panagtaray dagiti lugan no oras ti panagaapura. Matuntonna pay ken maiturongna dagiti para itulod a trak a dumaliasat kadagiti haywey ti pagilian, ken maimaneharna pay ti pannakapataud dagiti garami para kadagiti agtartaraken iti magatasan nga animal.
Dagiti Mapa—Mangiparangarang iti Kinapudno?
“Mabalin a saan nga agpayso ti mapa, ngem pulos a di agang-angaw,” insurat ti dumadaniw a ni Howard McCordin. Kas pagarigan, no saan nga ipakita ti mapa iti papel nga in-drawing ti ima ti umiso a pagruaran iti panggepmo a papanan, saan nga ang-angaw dayta. Namnamaentayo nga amin a mapa ket agpayso ken iparangarangda ti kinapudno. Ngem ti kinapudno ket saan nga amin ket agpayso, wenno saan nga amin ti mangiparangarang iti kinapudno.
Nakagun-od ti maysa a para idulin kadagiti historiko a dokumento iti nagpintas a maikabit iti diding a mapa ti Quebec, Canada, ket natakuatanna idi agangay a dakkel a kamali dayta. “Ti intero a Labrador ket nairaman kas paset ti Quebec,” inlawlawagna. “Idi dinakamatko iti katrabahuak ti parikut, nasdaawak idi kinunana a nalabit inggagara a panangallilaw dayta saan a panaglibtaw.” Kasla pulos a di naragsakan ti Quebec iti desision idi 1927 maipapan iti naikabil a beddeng iti nagbaetan ti Labrador ken Quebec, ket ngarud di naiparangarang iti mapa daytoy di matarigagayan a kinapudno.
Impatuldo ti katrabahuan ti para idulin kadagiti historiko a dokumento dagiti kanayonan a pagarigan iti mapa a naigagara a mangallilaw. Insurat ti para idulin kadagiti historiko a dokumento idi agangay ti maysa nga artikulo iti Canadian Geographic a napauluan “Dagiti Mangallilaw a Mapa,” a nangipaganetget a “nalaka a makontrol ti kartograpia tapno masuportaran ti maysa a panirigan.” Insuratna: “Kanayon a naisuro kaniak a dagiti mapa ket pudno a representasion ti kinapudno ngem kaskasdi nga adtoy dagiti mapa a napnuan kinaulbod!”
Idi 1991, impadamag ti The Globe and Mail, iti Toronto, a “ti delegasion dagiti Hapones nga opisial, a kunkunaen ti gobiernoda a kukuada ti konkontrolen dagiti Soviet a Kurile Islands, ti nagkiddaw iti [National Geographic Society] a koloranda iti sabali a maris ti mapagriririan a teritoria.” Apay a kayatda a balbaliwan ti kolor? Inlawlawag ti kangrunaan a para aramid iti mapa ti National Geographic a ni John Garver, Jr.: “Kayatda a masukatan iti kolor berde, agsipud ta berde ti kolor ti Japan iti mapa.”
No kasta, dagiti kolor iti mapa ket mausar tapno masigurado ti pannakainaig wenno pannakaipaganetget ti maysa a paset. Kas pagarigan, idi 1897, idi nakadiskobreda iti balitok iti igid ti sabangan ti Klondike River, nangnangruna a nakatulong dagiti mapa iti pannakaitandudo ti kellaat a panagsangpet ti mapattapatta a 100,000 nga agsapsapul iti balitok. Ti Alaska ken ti Yukon ket kinoloran dagiti managpataud iti mapa iti natayengteng a duyaw tapno maisingasing ti dakkel a potensial ti balligi.
Mabalin nga apektaran ti dadduma pay a kapanunotan ti itsura ti mapa iti lalo pay a naisangsangayan a pamay-an. Kas pagarigan, idi 1982, napataud ti “Nabalbaliwan a Mapa,” a nangikabil iti Southern Hemisphere iti ngato. Apay? Agsipud ta mapapati a ti kaaddana iti ngato kaipapananna ti kinatan-ok ken dignidad ket adda positibo nga epekto ti kasta a mapa kadagiti napangpanglaw a pagilian iti lubong a masarakan iti Southern Hemisphere.
Karit Kadagiti Para Aramid iti Mapa
Uray no kayat ti para aramid iti mapa nga iparangarang ti kinapudno, mangpataud iti parikut ti panangaramid iti mapa iti daplat a banag. Ngamin, bangking ti resulta ti panangi-drawing iti rabaw ti nagtimbukel a banag iti daplat a banag. Kas man la iti panangpadas a mangpatad iti intero nga ukis ti naranghita. Mabalin nga umiso ti apag-isu nga uha dagiti kontinente, ngem saan a husto ti proporsion ti kadakkelda. No kasta, kinuna ni John Garver, Jr.: “Ti kakaisuna a mapa nga umiso ket ti globo.” Ngem tangay narigat nga awit-awiten dagiti globo, maapresiar ken makagunggona ti daplat, namaris a mapa ti lubong.
Idi 1988, nangiruar ti National Geographic iti baro a mapa ti lubong. Iti panangipadamagna iti daytoy a pasamak, inlawlawag ti Time ti parikut a sarsarangten dagiti para aramid iti mapa: “Masansan a di iparangarang dagiti adda iti mapa ti aktual nga uha ken relatibo a kadakkel dagiti kontinente ken baybay.” Nalakam a mailasin daytoy a kinapudno no idiligmo ti mapa ti lubong nga inruar ti National Geographic Society idi 1988 kadagiti mapa ti lubong a pinataud ti isu met laeng a sosiedad iti immun-una a tawtawen.
Iti panangilawlawagna iti dakkel a namalbaliwan dagita a mapa, kinuna ti Time: “Iti baro a mapa ti lubong nga ipatpatulod ti [National Geographic Society] iti 11 a milion a miembrona, naksayan ti Soviet Union iti 7 a milion a kilometro kuadrado—nasurok a dua-kakatlo iti teritoria a nagparang a nasaklawna kadagiti mapa ti National Geographic iti napalabas a kagudua siglo.”
Nanipud idi tiempo ni Ptolemy, nagproblema dagiti para aramid iti mapa iti panangiparang kadagiti relatibo a kadakkel dagiti paset iti lubong. Kas pagarigan, iti projection nga inusar ti National Geographic iti 66 a tawen, maminlima ti kadakkel ti Alaska ngem iti agpayso a kadakkelna! Dagita a parikut a mainaig iti di umiso a panagkarkulo ti makatulong kenka a mangtarus no apay a kinuna ni Arthur Robinson, nga imbilang ti adu kas ti dekano dagiti para aramid iti mapa iti E.U.: “Ti panagaramid iti mapa ket ad-adda nga arte imbes a siensia.” Ti mapa nga inusar ti National Geographic Society idi 1988, sigun ken Garver, ket “natimbeng unay a panagtipon ti geograpia ken kinapintas.”
Ania ti Masakbayan?
Nalawag nga ad-adu pay ti saklawen ti panagaramid iti mapa ngem iti ipagarup ti adu a tattao. No ad-adu ti pannakaammo maipapan iti daga, ad-adda nga umiso dagiti mapa. Ngem mabalin a saan a nalaka a magun-odan dayta a pannakaammo. Isu a kinuna ti autor a ni Lloyd A. Brown sumagmamano a tawenen ti napalabas, “masapul nga aguray pay laeng ti nagdakkelan a mapa ti lubong nga inar-arapaap ti tattao iti adun a siglo agingga iti panawen nga amin a tao ket awanan buteng a makapaglayag iti takdang ti kaarruba, ken makapaglugan wenno makapagtayab iti aniaman a pagilian a din mapaltogan wenno malappedan. Addanto aldaw a mairingpas dayta.”
Makaparagsak ta sigun iti padto ti Biblia, ti intero a globo ket agkaykaysanto met laengen iti sidong ti panangituray ti dinutokan ti Dios nga Ari a ni Jesu-Kristo. Maipapan kenkuana, kunaen ti maysa a padto ti Biblia: “Addanto met panagturayna manipud baybay agingga iti baybay, ken manipud idiay karayan inggana kadagiti pungpungto ti daga.” (Salmo 72:8) Inton maikkat kamaudiananna dagiti mapagriririan a ketegan ti teritoria ken napolitikaan a panagdadangadang ken awanton dagiti agsusupiat a kinasoberano dagiti nasion, mapataudton ti perpekto a mapa ti lubong.
[Ladawan iti panid 16, 17]
Ni Ptolemy ken ti inaramidna a mapa ti lubong
Gerardus Mercator
[Credit Line]
Da Ptolemy ken Mercator: Culver Pictures; Ti inaramid ni Ptolemy a mapa ti lubong: Gianni Dagli Orti/Corbis; globo: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.; aglawlaw iti panid 16-19: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck