Rumbeng Kadi a Maamakka a Mainitan?

“Bayat nga uming-ingpis ti ozone ken umad-adu ti ar-aramiden dagiti tattao iti kainaran, ti risgo nga agsakitda gapu iti sobra a pannakabilagda iti UV [ultraviolet] radiation ket dakkel a pakaseknan ti publiko no maipapan iti salun-at.”—DR. LEE JONG-WOOK, DATI A DIREKTOR HENERAL TI WORLD HEALTH ORGANIZATION.

ITI maysa nga aplaya idiay Italia, ti napudaw a ni Martin a taga-Makin-amianan a Europa ket nailibay iti linong ti dakkel a payong. Idi makariing, main-initanen ken nakalablabbagan dagiti napudaw a gurongna. “Kapilitan a nagpaospitalak,” kinuna ni Martin. “Simmikkil ken bimsog dagiti gurongko a kaslan dua a longganisa. Dua wenno tallo nga aldaw a nakaut-ut-ot dagita. Saanakon a makatakder ken diakon maikukot dagiti sakak. Nakair-irteng ti kudil dagiti gurongko isu a maamakak amangan no bumtak.”

Adu ti mamati a dagiti laeng napudaw a kas ken Martin ti rumbeng a maamak nga agkainitan. Ngem nupay naan-andur iti kainaran ti kudil dagiti nangisngisit a tattao, kaskasdi a mabalin nga agkanser ti kudilda. Masansan met a di madmadlaw ti kanserda agingga a nakaron dayta. Ti dadduma pay a peggad ti panagkainaran ramanenna ti pannakadadael dagiti mata ken panagkapuy ti resistensia, parparikut a sa la madlaw inton nakaron dagita.

Siempre, gagangay a napigpigsa ti UV radiation no ti lugar ket as-asideg iti equator. Isu a nasken nga agannad unay dagiti agnanaed iti Tropiko wenno kadagiti asideg dayta ken dagidiay mapan kadagita a lugar. Ti maysa a makagapu ket naipadamag nga iti nabiit pay a tawtawen, immingpisen ti mangsalaknib nga ozone layer iti atmospera. Usigentayo ti sumagmamano a posible a peggad ti sobra a panagkainaran.

Pannakadadael ti Mata

Iti intero a lubong, 15 a milion a tattao ti bulsek gapu iti katarata, ti kangrunaan ditoy lubong a pakaigapuan ti panagbulsek. Tumaud ti katarata no dagiti protina kadagiti lente ti mata ket agsisina, agsisinniglot, ken agurnong iti pigment a mangkullaap kadagiti lente. Ti katarata ti maysa kadagiti agpaut nga epekto ti pannakaisarang iti UV radiation. Kinapudnona, mapattapatta nga inggat’ 20 a porsiento kadagiti katarata ket gapu wenno kimmaro gapu iti napaut a panagkainitan.

Nakalkaldaang ta dagiti napanglaw a pagilian a nakurapay ti kaaduan nga umilida ket karaman kadagiti lugar nga asideg iti equator nga aduan kadagiti agkatarata. Gapuna, bulsek ti minilion a nakurapay a tattao iti Africa, Asia, Sentral America, ken Abagatan nga America gapu ta dida kabaelan ti agpaopera tapno maikkat ti kataratada.

Pannakadadael ti Kudil

Kanser iti kudil ti sagsagabaen ti kakatlo kadagiti amin nga addaan iti kanser iti lubong. Kada tawen, agarup 130,000 ti maad-addaan iti melanoma, ti kakaruan kadagiti amin a kita ti kanser ti kudil. Dua aginggat’ tallo a milion met ti maad-addaan iti sabali a kita ti kanser iti kudil kas iti basal cell carcinoma ken squamous cell carcinoma. Kada tawen, mapattapatta nga agarup 66,000 ti matmatay gapu iti kanser iti kudil.a

Kasano a madadael ti kudilmo no mainitan? Ti pannaka-sunburn, wenno erythema, ti kadawyan ken pagaammo a nakaro a resulta ti napaut a panagkainitan. Ti dagus a makita nga epektona ket agpaut iti sumagmamano nga aldaw ken mabalin a ramanenna ti panaglapitog ken panagkulatlat.

No ma-sunburn-ka, ti UV radiation patayenna ti kaaduan kadagiti selula iti makinruar a katuon ti kudil ken dadaelenna dagiti makin-uneg a katuon. Aniaman a panagbalbaliw ti kolor ti kudil kas resulta ti panagkainaran ket pagilasinan ti pannakadadael ti kudil. Agresulta iti kanser ti pannakadadael ti DNA dagiti gene a mangkonkontrol iti itatanor ken panagadu ti selula ti kudil. Ti raniag ti init dadaelenna ti kinalamuyot ken panagbennat ti kudil. Gapu iti dayta, ti kudil ket nasapa nga agkuretret, nasapa nga agyudyod, ken nalaka a masugat.

Panagkapsut ti Resistensia

Ipakita dagiti panagadal a no kasta unay ti pannakaisarang ti kudil iti UV radiation, nakaro ti pannakadadael ti panagandar ti dadduma a paset ti sistema a mangpapigsa iti resistensia ti bagi. Pakapsutenna ti abilidad ti bagi a lumaban iti dadduma a sakit. Naammuan nga uray ti kalkalainganna laeng a panagkainaran ket mangpakapsut iti depensa ti bagi kontra impeksion maigapu iti bakteria, fungus, parasito, wenno virus. Nadlaw ti adu a tattao a no agkainaranda, masansan nga agmumo wenno agmangmangda. Inlawlawag ti World Health Organization (WHO) a ti maysa a klase ti ultraviolet a lawag, a pagaammo kas UVB, “nabatad a pakapuyenna ti resistensia—no maipapan iti mumo, saanen a kabaelan ti bagi a labanan ti virus a pakaigapuan dayta isu nga agtultuloy ti impeksion.”

Gapuna, no maipapan iti kanser, dua ti pamay-an a panangdadael ti silnag ti init. Umuna, direkta a dadaelenna ti DNA. Maikadua, pakapuyenna ti resistensia ti bagi a manglaban koma iti kasta a pannakadadael.

Nainsiriban ngarud nga agannadtayo tapno ditay masobraan ti agkainaran ta mabalin nga agpeligro ti salun-at ken uray ti mismo a biagtayo.

[Footnote]

[Kahon iti panid 11]

NO KASANO A MASALAKNIBAM TI BAGIM

◼ Dika unay agpapainit manipud alas dies ti bigat aginggat’ alas kuatro ti malem ta napigsa ti UV radiation kadagita nga oras.

◼ Ikagumaam ti agtalinaed iti linong.

◼ Agkaweska iti napuskol, nalawa, ken makaabbong kadagiti takkiag ken gurongmo.

◼ Agkallugongka iti payabyab tapno masalaknibam dagiti matam, lapayagmo, rupam, ken teltelmo.

◼ Agusarka iti anteohos a de-kolor ken de-kalidad a manglinged iti intero a matam agraman iti sikigan ken manglapped iti isasarut ti 99 inggat’ 100 a porsiento ti UVA ken UVB (klase ti ultraviolet a lawag) ta dakkel ti maitulongna a mangkissay iti risgo ti pannakadadael ti mata.

◼ Kada dua nga oras, kaaduem ti aglosion iti pangsalaknib iti init nga addaan iti sun protection factor (SPF) a saan a nababbaba ngem 15.

◼ Yantangay ti UV radiation, a mabalin a mangdadael iti kudil ket maus-usar kadagiti sunlamp, sun bed, ken tanning parlor, irekomenda ti WHO a liklikam dagita.

◼ Salaknibam ti kudil dagiti maladaga ken ubbing ta sensitibo unay ti kudilda.

◼ Dika maturog iti kainitan.

◼ No adda agtubo a siding wenno pekas a pakadanagam, agkonsultaka iti doktor.