Dangadang Dagiti Manangilimed ken Manangibuksil—Karamanka!

Napadasam kadin ti nangsolbar iti “anagram”? Napadasam kadin ti gimmatang iti maysa a banag babaen iti Internet wenno nagusar iti kompiuter tapno maammuam ti impormasion maipapan iti kuartam iti bangko? No kasta, nastrekmon ti lubong dagiti “code,” “cipher,” “encryption,” ken “decryption.”

AGINGGA itay nabiit pay, dagiti secret code ket kadawyan nga us-usaren dagiti gobierno, embahador, espia, ken militar. Ngem ita, saan laengen nga isuda ti agus-usar kadagita. Idi addan dagiti kompiuter ken ti Internet, dagiti napateg nga impormasion ket masansan a mapagtalinaed a kompidensial babaen iti adu a pamay-an, a pakairamanan dagiti password, a nasken nga usaren dagiti nangidulin kadagita a rekord tunggal kitaenda dagita. Wen, ti panangtaginayon iti kinakompidensial dagiti impormasion ket nakapatpateg itan a paset ti inaldaw a panagbiag.

Gapuna, nalabit mayimtuodtayo: Kasano katalged dagiti kompidensial nga impormasion maipapan kaniak? Adda kadi maaramidak tapno nataltalged dagita? Sakbay a sungbatantayo dagita a saludsod, panunotentay biit ti nabayagen a dangadang dagiti manangilimed ken dagiti manangibuksil—dangadang a dandani kas iti kabayagen ti tiempo sipud idi nangrugi a nasursuro ti tao ti panagsurat.

Dagiti Sekreto a Surat

Ti maysa a kita ti nalimed a panagsurat iti impormasion ken nabayagen a maus-usar ket ti steganography. Panggep dayta a saan nga ipadlaw ti mismo a kaadda ti mensahe a naisurat. Sigun iti insurat ti nagkauna a historiador a ni Herodotus, nakita ti maysa a naidestiero a Griego a ti Persia ket agsagsagana a mangraut iti pagilianna a Grecia. Gapu ta kayat daytoy a Griego a pakdaaran dagiti kailianna, insuratna dagiti mensahena kadagiti tapi a kayo sana kinalupkopan iti allid tapno saan a madlaw. Dayta a pamay-an ti panagsurat ket us-usaren met idi dagiti nagkauna a Romano. Imbaga ni Herodotus a gapu iti simple a taktika dayta a Griego, napakadaan ti Grecia ti iraraut ni Ari Xerxes ti Persia isu a naabak ti buyotna.

Karaman kadagiti moderno a kita ti steganography ket ti panagusar iti microdot, watermarking paper, ken image tapno saan a kaskarina a makopia. Bayat ti Gubat Sangalubongan II, ti nausar a microdot ket aktual a retrato a napabassit a kas iti kabassit ti tulnek a padakkelento laengen ti pakaipatulodan dayta. Umasping iti dayta a pamay-an ti us-usaren ita dagiti aglaklako iti ilegal a pornograpia. Babaen iti software ti kompiuter, ilemmengda dagiti pornograpiko a ladawan iti uneg dagiti makaay-ayo a digital image, text, wenno sound file.

Gapu ta nailimed ti kaadda ti mensahe a mismo, saan a nakadkadlaw no siasino ti mangted wenno ti umawat. Ngem no naduktalan ti mensahe, mabalin a mabasa dayta malaksid no naisurat kadagiti special code.

Panangilimed iti Kayuloganna

Ti cryptology, wenno “nalmeng a sao,” ket ti pamay-an ti panangilimed iti kayulogan ti maysa nga impormasion, saan a ti mismo a kaadda dayta. Iti kastoy a proseso, makirokiro dagiti letra wenno sasao sa maurnos sigun iti naikeddeng a teknik. Isu a dagidiay laeng makaammo iti nausar a teknik ti makaibuksil iti linaon dayta a nalmeng a mensahe.

Dagiti nagkauna nga Spartan nagsuratda kadagiti nalmeng a mensahe babaen iti simple nga instrumento a maawagan iti scytale. Ti agsursurat iti code ket mangiputipot a siiirut iti atiddog a lalat iti kasla baston a kayo sana isurat ti mensahena iti lalat manipud maysa a pungto a deretso agingga iti sabali a pungto. Inton mawarwar, makitanton iti lalat dagiti letra a kasla awan kaipapananda. Ngem mabasa dayta ti nairanta a pakaitedanna no iputipotna manen ti lalat iti sabali a kasla baston a kayo a kaluklukmeg ti orihinal a kayo. Kanayonanna, tapno di madlaw ti kaadda ti mensahe, ti mangitulod iti dayta ibarikesna ti lalat a pakin-unegenna ti nasuratan a bangir dayta.

Naipadamag nga insurat ni Julius Caesar dagiti mensahena iti paggugubatan babaen iti simple a panamagsisinnukat kadagiti letra, a tinupaganna ti tunggal letra iti sabali a letra. Kas pagarigan, inusarna ti maikapat a letra a katupag ti umuna a letra iti alpabeto. Gapuna, ti a ket insuratna kas d, ti met b kas e, ken kasta met laeng iti dadduma pay a letra.

Rimmang-ay ti cryptography idi panawen ti Renaissance (maika-14 agingga iti maika-16 a siglo) iti Europa. Maysa kadagiti sumagmamano a nangparang-ay iti dayta a tay-ak ti panagsurat ket ni Blaise de Vigenère, maysa a Pranses a diplomatiko a naipasngay idi 1523. Indatagna ti immun-unan a naimbento a teknik a masukansukat dagiti letra a katupag ti tunggal letra iti alpabeto bayat ti panangkirokirona iti mensahe. Ti pamay-anna a maipagarup a saan a maipanayag, ket napanaganan kas “ti di maibuksilan a cipher” (le chiffre indéchiffrable). Nupay kasta, bayat a rumangrang-ay ti panagaramid kadagiti code, rumangrang-ay met dagiti pamay-an a mangibuksil kadagita.a

Kas pagarigan, idi a dagiti eskolar ti Islam inanalisarda ti Koran a naisurat iti Arabe, napaliiwda nga addada letra nga ad-adu a daras a nausar ngem iti dadduma a letra, a gagangay met iti dadduma a lenguahe. Gapu iti dayta a napaliiwda, napataud ti frequency analysis, maysa a napateg a teknik iti cryptography. Iti dayta a teknik, maibuksilan no ania ti kaibatogan dagiti letra ken grupo dagiti letra iti ciphertext (ti nakirokiro a mensahe) babaen ti panangbilang no namin-ano a nausar ti tunggal letra.

Idi maika-15 a siglo, ti cryptography ket kadawyanen nga us-usaren dagiti diplomatiko a taga-Europa. Ngem saan a kanayon a mapangnamnamaan dayta. Kas pagarigan, ti Pranses a ni François Viète nabaelanna nga imbuksilan dagiti code ti naarian a sangakabbalayan ti Espania. Nakabalballigi ni Viète ta uray la imbaga ti malukluksaw a ni Ari Philip II a dayta a Pranses ket nakitulag iti Diablo isu a maikari a mabista iti korte dagiti Katoliko!

Iseserrek ti Teknolohia

Bayat ti maika-20 a siglo, nangruna kadagiti tiempo ti dua a gubat sangalubongan, rimmang-ay ti cryptography ta maus-usaren dagiti komplikado nga instrumento kas iti German Enigma, a kaas-asping ti makinilia. No ti opereytor imakiniliana ti mismo a mensahe, dagiti de-koriente a rotor ti German Enigma suktanna dagiti naimakinilia iti sabali a letra ken numero. Kalpasanna, maipatulod ti ciphertext babaen iti Morse code sa ibuksilanton ti sabali nga Enigma. Ngem gapu iti panagkamali ken di panagannad dagiti napaksuyan nga opereytor, dagiti code breaker (manangibuksil kadagiti nalimed a mensahe) ket naaddaan iti agkakapateg a pangripiripan a nakatulong kadakuada a nangibuksil kadagita.

Iti daytoy a lubong a konkontrolen dagiti digital information, dagiti impormasion iti banko, mayal-allatiw a kuarta, babayadan, ken rekord dagiti korporasion, gobierno, ken ospital ket masalsaluadan itan babaen kadagiti komplikado a code. Ti met ciphertext ket mabasa dagidiay addaan iti impormasion iti pannakaibuksil dagita.

Dagiti metal a tulbek ket kadawyanna nga addaan iti gerger, ngem dagiti digital key ket buklen ti atiddog a kombinasion ti numero a 0 ken 1. Ad-adu a kombinasion ti mangbukel iti at-attiddog a digital key isu a narigrigat nga ibuksilan dagita. Kas pagarigan, ti eight-bit key ket addaan iti 256 a posible a kombinasion, idinto ta ti 56-bit key ket addaan iti nasurok a 72 a quadrilion a kombinasion. Ti estandarte ita a pangsaluad iti impormasion iti Web ket 128-bit key, nga ad-adu iti 4.7 a sextilion a kombinasion ngem iti 56-bit key!b

Nupay kasta, adda latta tiempo a matakaw dagiti kompidensial nga impormasion. Kas pagarigan, idi 2008, dagiti hues ti gobierno ti Estados Unidos sinentensiaanda ti 11 a lallaki gapu iti kakaruan pay laeng kano a kaso ti panagtakaw iti personal nga impormasion (identity theft). Dagita a lallaki ket nagusar kano kadagiti laptop computer, wireless technology, ken special software tapno maalada dagiti numero kadagiti credit card ken debit card a maus-usar kadagiti babayadan.

Natalged Kadi ti Kompidensial nga Impormasionmo?

Talaga ngarud a nakarigrigat nga ammuen dagiti special code a mangsalsaluad iti depositom iti banko ken kadagiti transaksionmo iti Internet. Kaskasdi a dakkel ti maaramidam tapno masaluadam dagita. Kuna ti Biblia: “Nasaldet daydiay nakakita iti didigra ket rugianna ti aglemmeng, ngem daydiay awanan kapadasan limmasat ket masapul a sagabaenna ti pannusa.” (Proverbio 22:3) Agbalinka ngarud a nasaldet ken arigna ‘ilemmengmo’ ti bagim manipud kadagiti manangallilaw ken mannanakaw babaen ti panangaramidmo kadagiti sumaganad:

◼ Agusarka iti antivirus software iti kompiutermo.

◼ Mang-install-ka iti spyware-detection program.

◼ Mang-install-ka iti firewall.

◼ Kanayonmo nga i-update dagiti nadakamaten, ken mang-install-ka kadagiti security update iti us-usarem a software ken operating system.

◼ Agannadka kadagiti link wenno attachment iti maaw-awatmo nga e-mail wenno instant message, nangruna no dimo am-ammo ti naggapuan dagita ken agkiddawda iti personal nga impormasion wenno kompirmaenda ti password-mo.

◼ No mangipatulodka kadagiti nakapatpateg nga impormasion, kas kadagiti detalye maipapan iti credit card-mo, mapanka kadagiti Web site nga agus-usar kadagiti special code ken iserram dayta apaman a nalpasmon ti panggepmo.c

◼ Agusarka kadagiti password a narigat a pugtuan, ken siertuem a di maammuan dayta ti sabsabali.

◼ Saanka nga agkopia wenno agusar iti software a dimo ammo ti naggapuanna.

◼ Kanayon nga agaramidka iti back-up dagiti file-mo ken idulinmo dagita.

No surotem dagita a nasken a pamay-an ti panagannad ken ti dadduma pay a panagannad a mabalin a makatulong ita ken iti masanguanan, uray kaskasano, masaluadam dagiti kompidensial nga impormasion maipapan kenka ken maliklikam ti pannakatakaw dagita.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 26]

Ti nagkauna nga “scytale” dagiti Spartan

[Ladawan iti panid 26]

Ti German Enigma idi maika-20 a siglo

[Ladawan iti panid 26]

Masalsaluadan ita dagiti personal nga impormasion babaen kadagiti komplikado a “code”