Nagannak—Iwanwanyo Dagiti Annakyo
“Iti napalabas, ti laeng pakaseknantayo ket ti napaut unay a panagbuya iti TV. Ita, addaantayon kadagiti video game, kompiuter, ken selpon. Daytat’ mangap-apektar unay kadagiti ubbing ken mangpatpataud kadagiti kababalin nga umasping iti ug-ugali dagiti adikto . . . Mairuruam dagiti utekda iti nakaad-adu a mangmangngeg ken makitkitada, ket dida ammo ti aramidenda no awan dagita.”—Mali Mann, M.D.
KASLA bumasbassit ti lubong gapu iti irarang-ay ti teknolohia iti komunikasion ken Internet. Adu nga agtutubo ti saan a makaruar iti pagtaenganda no awan ti itugotda a selpon wenno media player. Ket bayat a lumaklaka ti presio, ken umad-adu ti malaon, kabaelan, ken pakausaran dagitoy ken dadduma pay a gadyet, manamnama a lalo nga umadu ti produkto ti teknolohia iti tay-ak ti komunikasion. Gapuna, umad-adu met ti problema dagiti nagannak maipapan iti panangiwanwan, panangsanay, ken panangdisiplina kadagiti annakda.
Kabaelan dagiti nagannak a solbaren dagita a problema no aramidenda ti dua a napateg a banag. Umuna: Bigbigenda ti kinapudno ti kinuna ti Biblia iti Proverbio 22:15: “Amin nga ubbing ket maag, ngem ti natibker a pannubngar ti mamagbalbaliw kadakuada.” (Contemporary English Version) Maikadua: Bigbigenda nga adda naimbag ken dakes nga impluensia ti teknolohia, ket ikagumaanda a ti naimbag nga impluensia ti magun-odan ti annakda.
Rugianyo a Nasapa!
Iti adu a pagtaengan, ti TV ti kaunaan a produkto ti teknolohia a makita ti ubing. Masansan pay ketdi a ti TV ti agbalin a para aw-awir. Ngem patien ti dadduma nga espesialista iti salun-at ti isip a no dagiti annak ket ubbing pay unay ngem agbuybuyadan iti TV ken no napaut unay ti panagbuyada, mabalin a didanton interesado nga agehersisio, ken didanton mapagduma dagiti pasamak nga agpayso ken saan. Kanayonanna, agsagabada kadagiti problema iti emosion ken inton ageskueladan, marigatanda nga agatension. Kuna ni Dr. Mali Mann a ti dadduma nga ubbing ket mabalin pay ketdi a “mapagkamalian a madayagnos nga addaan iti Attention Deficit Disorder [ADD], Attention Deficit Hyperactivity Disorder [ADHD], wenno bipolar disorder.” Gapuna, isingasing ti dadduma nga autoridad a saan a rumbeng nga agbuya iti TV dagiti ubbing nga awan pay dua ti tawenda.
“Ti kapatgan a mapasamak kabayatan ti umuna a dua a tawen ti biag ti ubing ket ti itatanor ti nasinged a relasionna kadagiti nagannakna,” kuna ni Dr. Kenneth Ginsburg a pannakangiwat ti American Academy of Pediatrics. Mapatanor dayta a relasion no kasarita, kaay-ayam, ken ibasaan dagiti nagannak ti annakda. Ken kas pagaammo ti adu a nagannak, dagiti ubbing a kanayon a maibasaan ket kaay-ayoda ti agbasa, maysa pay a banag a pagsayaatanda.
Kinapudnona, ti pannakaammo kadagiti kompiuter ken kadagiti umasping a teknolohia ket mabalin a napateg ken talaga a kasapulan pay ketdi ti minilion nga ubbing. Ngem no madlawyo a ti laengen nakaipamaysaan ti annakyo ket dagiti kompiuter, ay-ayam iti kompiuter, Internet, ken dagiti umasping a gadyet, nalabit tiempon a paregtaenyo ida nga agaramid iti nadumaduma a banag. Kasano? Mabalin a gutugotenyo ida nga agsursuro iti maysa a paglaingan wenno agtokar iti instrumento ti musika—aniaman a makagunggona a nalabit naiduma, makapainteres, ken makaparegta.
Saan la a makapabang-ar a paglinglingayan ti aktibidad a napili a naimbag. Mabalin a makatulong met dayta iti anakyo tapno masursurona dagiti galad a kas iti kinaanus, kinapinget, panagteppel, ken kinamanagpartuat. Dagita ti makatulong kenkuana nga agballigi iti biag nga addaan kadagiti problema a saan a kaskarina a marisut ti teknolohia.
Kasapulan Dagiti Ubbing ti “Kinasirib ken ti Pannakabael nga Agpanunot”
Iparparegta ti Biblia kadagiti nataengan ken ubbing a parayrayenda ti ‘pannakabalinda nga agrason’ wenno ti pannakabaelda nga agpanunot. (Roma 12:1; Proverbio 1:8, 9; 3:21) Daytoy met ti makatulong kadatayo a mangilasin saan la nga iti naimbag ken dakes no di pay ket iti nainsiriban ken minamaag. Kas panangyilustrar, saan a dakes ti adu nga oras a panagay-ayam iti kompiuter wenno panagbuya iti TV, ngem nainsiriban kadi dayta? Saan a dakes ti gumatang kadagiti kabaruan a gadyet wenno software, ngem manen, nainsiriban kadi dayta? Kasano ngarud a matulonganyo ti annakyo tapno masursuroda ti nainsiriban a panagdesision no maipapan iti teknolohia?
◼ Ilawlawagyo dagiti peggad. No maipapan iti teknolohia wenno Internet, nagbiit a makasursuro dagiti ubbing, ngem agkurangda iti kinasirib ken kapadasan ken mabalin a nalakada a mamatpati. Gapuna, isuroyo kadakuada dagiti peggad a nasken a liklikanda ken no kasanoda a maliklikan dagita. Alaenyo a pagarigan dagiti site iti Internet a mabalin a pagaramidan dagiti agtutubo iti Web page a pangikabilanda kadagiti ladawan, video, ken blog-da. Ipapantayon a mabalin a makatulong dagita kadagiti agtutubo a mangyam-ammo iti bagida ken makigayyem kadagiti kapatadanda. Nupay kasta, dagita ket pagayuyangan met dagiti seksual a mananggundaway ken dadduma pay nga addaan iti dakes a motibo.a (1 Corinto 15:33) Dagiti ngarud naannad a nagannak idagadagda kadagiti annakda a dida iserrek iti Internet ti aniaman a personal nga impormasion.b
Siempre, adda karbengan dagiti annak a di mabiangan ti personal a biagda, sigun iti ipakpakitada a kinamanakem. Ngem kas nagannak, inikkannakayo ti Dios iti autoridad ken responsabilidad a mangsanay ken mangiwanwan kadagiti annakyo. (Proverbio 22:6; Efeso 6:4) Sapay koma ta maamirisdanto a ti pannakaseknanyo ket saan a basta pannakibiang no di ket ebkas ti napudno a panagayatyo kadakuada.
“Ngem,” nalabit kunayo, “kasanok a matulongan dagiti annakko no diak met ammo nga usaren dagiti gadyetda?” Apay a dikayo agsursuro uray bassit laeng? Ni Melba nga agtawenen iti nasurok a 90 ket sa la nakapagkompiuter idi nasuroken a 80 ti tawenna. Kinunana: “Idi ipadasko ti agkompiuter, dandanik la ipalladaw iti tawa. Kalpasan ti dua a bulan, nasursurokon nga usaren dayta. Ammokon ti dadduma pay a pakausaranna ken laklakaekon ti agipatulod ken aglukat iti e-mail.”
◼ Ikeddengyo ti maitutop a limitasion iti panagusar ti anakyo iti teknolohia. No nakabaybayag nga agputputong ti anakyo nga agbuybuya iti TV, agin-Internet, wenno agay-ayam iti kompiuter, apay a dikay mangikeddeng iti oras ken paset ti balayyo a saan a mabalin nga usaren dagita? Dayta ti mabalin a makatulong iti anakyo a mangannurot iti daytoy a prinsipio ti Biblia: “Ta iti tunggal banag adda naituding a tiempo.” Kaipapanan dayta nga adda tiempo para iti pamilia, gagayyem, asaynment, pannangan, panagehersisio, ken dadduma pay. (Eclesiastes 3:1) No kanayon a maipaannurot dagiti nainkalintegan a bilin, naurnos ti biag ti pamilia, matulongan dagiti annak a mangpatanor kadagiti nasayaat a kababalin, ken masursuroda ti mangikabilangan ken makilangen iti sabsabali.
Iti maudi nga artikulo daytoy a serye, usigentayo ti dadduma a prinsipio a makatulong kadatayo amin—nataengan man ken ubbing—tapno mausartayo ti teknolohia iti nakonsiderar ken nainut a pamay-an.
[Footnotes]
a Makatulong kadagiti nagannak no basaenda ti artikulo nga “Annak nga Agus-usar iti Internet—No Ania ti Rumbeng a Maammuan Dagiti Nagannak,” iti Oktubre 2008 a ruar ti Agriingkayo! Kadagiti ruar ti Marso ken Disiembre 2007 ken Enero 2008, masarakanyo dagiti makatulong nga artikulo maipapan iti pornograpia, video game, ken Internet.
b Us-usaren met ti dadduma nga agtutubo ti selponda tapno dagiti makagargari a ladawanda ket maipatulod kadagiti gagayyemda. Saan laeng a makaipababa iti dayaw ti kasta nga aramid no di ket minamaag pay, ta aniaman ti panggep ti nangipatulod, masansan a dagiti ladawan ket mapagpipinnasaan.
[Ladawan iti panid 7]
Kasapulan dagiti ubbing ti nadumaduma nga aktibidad tapno maasa ti isipda ken masursuroda ti aganus ken agbalin a napinget