Idi Limmabbaga ti Init

ITI sumagmamano a bulan bayat ti kalgaw ti 1783, adda karkarna a nabara nga angep a nagwaras iti nalawa a paspaset ti Makin-amianan a Hemispero. Ti init ket limmabbaga a kasla dara, nalaylay dagiti mula, ken natay ti nagadu a tattao. Kinapudnona, sigun kadagiti pattapatta, pinullo a ribu ti natay idiay laeng Francia ken England gapu iti angep. Nagadu met ti nagsakit ta uray la nagpakarigat dagiti mannalon nga agsapul iti agani kadagiti di nadadael a mulmulada.

Naawagan ti angep kas “ti maysa kadagiti karkarna unay a pasamak mainaig iti paniempo ken pisikal a proseso ti daga iti napalabas a sangaribu a tawen.” Ngem iti daydi a tiempo, dagiti laeng umili ti Iceland ti makaammo iti makagapu—ti kita ti panagbettak ti bulkan a kuna dagiti eksperto a mapasamak laeng maminsan iti sumagmamano a siglo. Di ngarud pakasdaawan a ti Iceland ti kakaruan a naapektaran ta mapattapatta a 20 a porsiento kadagiti umilina ti natay.

Ti Panagbettak ti Rengngat iti Laki

Idi Hunio 8, 1783, dagiti agindeg iti distrito ti Síða iti makin-abagatan nga Iceland nakitada dagiti damo a mamarpartaan a pagilasinan iti naawagan idi agangay kas panagbettak ti rengngat iti Laki. Dayta a pasamak ket insurat dagiti managpaliiw iti adu a pagilian isu a dagiti managsirarak naammuanda ti inaldaw nga eksakto a tinurong ti impugso ti bulkan. Ni Jón Steingrímsson a maysa kadagiti nakaimatang idiay Iceland insuratna a nakitana ti panagwaras “ti napuskol a nangisit nga asuk” manipud amianan. Simmipnget ti tangatang ken namurumoran ti daga iti napino a dapo. Idi kuan, nangrugin dagiti ginggined ken nakapuy a panagdayyeg. Insuratna a kalpasan ti makalawas, “adda nakaam-amak nga umap-apuy a waig a nagayus manipud iti ginget ti [Karayan] Skaftá,” ket linapunosna ti amin a nadalananna. Walo a bulan nga inrekord ni Steingrímsson dayta a pasamak.

Nadeskribir dayta a panagbettak kas ti pannakaipugso ti natunaw a nangisit a bato iti nalawa a disso—ti 27 a kilometro ti kaatiddogna a rengngat ti makinrabaw a paset ti daga ket nangipugso iti 15 a kilometro kubiko a lava, ad-adu ngem iti aniaman nga impugso ti bimtaken a bulkan! Ginasut a metro ti kangato dagiti umap-apuy a burayok ti nalunag a batbato, ken nagayus ti lava iti agarup 80 a kilometro manipud iti rengngat, a nangsaknap iti 580 a kilometro kuadrado ken nangpunno iti pagay-ayusan ti Karayan Skaftá.

Agingga iti simmaganad a tawen, dagiti dapo ken makapapatay a kemikal a nagdisso kadagiti karuotan ti Iceland ket nakapapatay iti nasurok a 50% kadagiti baka ken agarup 80% kadagiti kabalio ken karnero. Nasaknap ti bisin. Mapattapatta a 122 a milion a tonelada a sulfur dioxide ti naipugso met ti rengngat iti Laki. Idi nailaok dayta iti alingasaw iti tangatang, timmaud ti agarup 200 a milion a tonelada ti acidic aerosol.a

Ti Epektona Kadagiti Adayo a Lugar

Iti dayta a kalgaw, ti makadangran nga angep ket nayangin kadagiti adayo a lugar. Idiay Britania ken Francia, dineskribir dayta dagiti tattao kas “karkarna a naasuk nga angep,” ken naidumduma ta awan ti kasta a pasamak a matandaanan ti siasinoman a sibibiag idi. Yantangay nabangsit ken aduan iti asupre (sulfur), dayta ti nakaigapuan dagiti sakit iti aangsan ken bara, panagsika, panagsakit ti ulo, panagkamata, panagpaparaw, ken dadduma pay. Adu ti natay a natataengan ken ubbing gapu iti nabengbeng nga angep nga addaan sulfur dioxide ken sulfuric acid.

Idiay Germany, naipadamag nga iti maysa a rabii, nagango dagiti bulong ti kaykayo iti igid ti Karayan Ems gapu iti makasabidong nga angep. Idiay England, kimriit dagiti nateng ken kasla nasiraman dagiti bulong. Kasta met laeng dagiti damag manipud Francia, Hungary, Italia, Netherlands, Romania, Scandinavia, ken Slovakia. Wen, nakadanon ti addaan kemikal nga angep agingga idiay Portugal, Tunisia, Siria, Russia, makinlaud a China, ken Newfoundland.

Naapektaran met ti temperatura yantangay saanen a makasarut ti silnag ti init gapu iti kontaminado unay nga atmospera. Idi 1784, ti kontinente ti Europa ket nalamlamiis iti agarup 2°C ngem iti promedio a temperatura sadiay kabayatan ti maudi a 50 a tawen ti maika-18 a siglo. Nalamlamiis ti Iceland iti dandani 5°C. Iti Amianan nga America, ti tiempo ti lam-ek idi 1783/1784 ket nakalamlamiis nga uray la adda dagiti tumtumpaw a yelo a “nayayus iti Mississippi . . . agingga iti Gulpo ti Mexico.”

Patien ti dadduma nga eskolar a ti dandani pannakatay ti amin a Kauwerak, maysa a tribu dagiti Inuit idiay amianan a laud nga Alaska, ket mabalin a nainaig iti bisin nga imbunga ti panagbettak ti Laki. Sigun kadagiti impormasion a naibatay iti tree-ring data wenno pannakasingsing iti bugas dagiti kayo iti dayta a lugar, ti kalgaw idi 1783 ti kalamiisan a tiempo idiay Alaska iti unos ti nasurok nga 400 a tawen. Kinapudnona, adda sarsarita dagiti Kauwerak maipapan iti tawen idi a ti nabara a tiempo ket nagpatingga iti Hunio, sa simmaruno ti nakaro a lamiis ken bisin.

Ti Laki Ita

Ti natural a didigra idi 1783 ket dandani naan-anayen a nalipatan gapu ta nabayagen a napasamak dayta ken gapu ta kaaduan kadagiti nakapasar dida ammo ti nakaigapuan ti didigra. Ngem idiay Iceland, pagaammo ti panagbettak ti Laki kas ti kakaruan a natural a didigra iti pakasaritaan ti pagilian.

Ipapan ti dadduma a pannusa ti Dios ti napasamak a didigra. Ngem saan a kasta ti isursuro ti Biblia. (Santiago 1:13) Ti Dios dina iraman dagiti naimbag no dusaenna dagiti dakes, ta “amin a daldalanna kinahustisia.” (Deuteronomio 32:4) Iti masanguanan, maiparangarangto ti hustisia iti naisangsangayan a pamay-an inton bumallaet ti Dios kadagiti ar-aramid ti tattao. Kuna ti Biblia a panggepna a pukawen ti amin a pakaigapuan ti ipapatay ken panagsagaba, a pakairamanan dagiti natural a didigra.—Isaias 25:8; Apocalipsis 21:3, 4.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 14, 15]

Ti rengngat ti Laki ken ti aglawlawna

[Ladawan iti panid 14, 15]

Maysa nga umap-apuy a burayok ti lava

[Ladawan iti panid 15]

Ti Iceland a rinetrato ti “satellite”

[Picture Credit Lines iti panid 14]

Burayok ti lava: © Tom Pfeiffer; rengngat ti Laki: U.S. Geological Survey; retrato ti Iceland: Jacques Descloitres, MODIS Rapid Response Team, NASA/GSFC