Mont Blanc—Ti Kangatuan a Bantay iti Europa

SIPUD idi ubing pay ti naturalista a taga-Switzerland a ni Horace-Bénédict de Saussure (1740-1799), pagsidsiddaawannan ti nadaeg a kabambantayan a pagaammo itan kas Mont Blanc, ti kangatuan iti kabambantayan ti Alps. Gapu ta nagrigat a sang-aten, isu ket nangitukon iti premio para iti kaunaan a makauli iti 4,807 a metro a kangatuan a paset dayta a kabambantayan. Idi 1741 a narugian ti sistematiko a panangikagumaan a mangdanon iti tapaw dayta. Ngem idi la Agosto 1786 a nadanon ti kangatuan a paset ti kabambantayan ti Mont Blanc. Naaramidan dayta ti dua a taga-Chamonix, Francia a da Jacques Balmat a minero iti kristal, ken ti doktor a ni Michel-Gabriel Paccard. Iti simmaganad a tawen, nadanon ni Saussure ti kangatuan a disso iti Europa a kaduana ti grupo dagiti sientista a managsirarak, ket idi 1788, inulina ti Col du Géant sa nagtalinaed sadiay iti 17 nga aldaw. Dagita ti kaunaan a nairekord a balligi iti panaguli kadagiti bantay kas maysa nga isport.

Idi 1855, ti grupo nga indauluan dagiti Italiano a giya naulida ti maysa pay a sikigan ti Mont Blanc a narigrigat nga ulien ngem iti immuna. Sa la nadanon ti tapawna iti deppaar ti Italia kalpasan ti siam a tawen. Dagidiay a natutured nga immuna nga umuuli simmang-atda nga awanan iti moderno nga alikamen malaksid kadagiti baston a landok ti murdongda. Kadagidi a tiempo, “ti panangdanon iti tapaw ti bantay manipud iti tanap iti sakaanan ken pannagna iti di masnup a desdes ket agkasapulan iti kired ti bagi ken natibker a pakinakem, banag a narigaten a panunoten dagiti umuuli ita,” kinuna ti geograpo a ni Giotto Dainelli. Ita, uray dagiti paset ti kabambantayan a narigat nga ulien ket namin-adun a nadanon.

Idi un-unana, maibilang ti Mont Blanc a di pay naas-asak a lugar, uray no adda dayta iti mismo a tengnga ti Europa. Naisurat idi 1088 K.P. ti kaunaan a dokumento a nangdakamat iti dayta a bantay. Iti maysa a mapa a kukua dagiti monghe iti orden ti St. Benedict idiay Chamonix, maaw-awagan dayta iti rupes alba, a “puraw a bantay” ti kaipapananna. Ngem iti sinigsiglo, “Nailunod a Bantay” ti inyawag dagiti umili gapu kadagiti demonio ken dragon nga agnanaed kano iti dayta. Nabatad a ti nagan a Mont Blanc ket damo a nakita iti maysa a drowing idi 1744, a mangipasimudaag a dandanin mapukaw ti nakabutbuteng a pakasarsaritaan dayta.

Ti Mont Blanc iti Adayo

Makitam laeng ti intero a Mont Blanc no addaka iti eroplano. Agarup 600 a kilometro kuadrado ti saklawenna, agatiddog iti nasurok a 50 a kilometro ti pantokna—a pannakabeddeng ti Italia, Francia, ken Switzerland—ken adda sumagmamano a tapawna a nasurok nga 4,000 a metro ti kangatoda. Daytoy a kabambantayan ket buklen dagiti crystalline schist ken granito, a naporma iti uneg ti daga. Para kadagiti geologo, ubing pay daytoy a kabambantayan ta 350 a milion pay “laeng” ti tawenna. Gapu iti angin, ken glacier, nagbalbaliw ti itsura dagiti granito a batbato. Addaandan kadagiti birri, agsikkosikko a pantok, tapaw, ken alimpatok nga awan kaasping ti kinadayagda ken pagay-ayat unay dagiti umuuli iti bantay.

Ti Mont Blanc iti Asideg

Uray dagidiay saan nga eksperto nga umuuli iti bantay mabalinda nga asitgan a kitaen ti makintengnga a paset ti Mont Blanc. Masapul laeng nga agluganda iti cable car a mausaren ti publiko idi 1958. Ti kangatuan a paset a madanon ti cable car ket ti Aiguille du Midi a 3,842 a metro ti kangatona iti patar ti baybay. Manipud iti dayta, makita ti nakapimpimtas a buya ti Chamonix Valley iti baba.

No topograpia ti pagsasaritaan, awanen ti mailemmeng ti Mont Blanc. Di pulos makauma ti buya dayta nangruna no parbangon ken no lumneken ti init ta masilnagan dagiti nabato ken agyelyelo a bakras ti kangatuan a bantay iti Makinlaud a Europa, lumabbaga dagita ken kasla gumilgil-ayab dagiti granitona.

[Kahon/Ladawan iti panid 23]

Ti Usok iti Mont Blanc—Pimmayso ti Mapampanunot la Idi

“Adda makitkitak a dua a tanap a maymaysa ti lenguahe dagiti umili ken agkakapulida. Addanto aldaw a maaramid ti maiysa a kalsada iti uneg ti Mont Blanc a mamagkonektar kadagita a tanap.” Dua a siglo ti napalabas sakbay a pimmayso ti pampanunoten idi ni Horace-Bénédict de Saussure. Idi 1814, ti umuna a kiddaw ket naisumite iti ari ti Piedmont ken Sardinia; ngem narugian laeng ti usok idi 1959 ken nairingpas idi 1965.a Ti kaatiddog ti usok ket 11.2 a kilometro—manipud iti deppaar ti Italia iti kangato a 1,381 a metro agingga iti deppaar ti Francia a 1,274 a metro ti kangatona.

Idi Marso 24, 1999, adda napasamak a trahedia idi nauram ti maysa a trak iti usok. Dimmanon iti 1,000°C ti temperatura a nanglunag iti adu a lugan sadiay. Natay ti 39 gapu ta naangsanda ken agarup 30 pay ti nadangran. Kalpasan ti makatawen nga imbestigasion, narugian ti pannakatarimaan ti usok. Idi Hunio 25, 2002, naluktan manen dayta iti laksid ti panagprotesta dagiti residente iti dayta a lugar ken dagiti maseknan iti aglawlaw a mangibagbaga a mangpataud iti polusion ti adu a lugan a lumaslasat iti dayta. Iti nabiit pay nga uppat a bulan, 132,474 a lugan ti limmasat iti usok.

[Footnote]

[Ladawan]

Monumento ni H. B. de Saussure idiay Chamonix, Francia

[Credit Line]

Library of Congress, Prints & Photographs Division, Photochrom Collection, LC-DIG-ppmsc-04985

[Kahon/Ladawan iti panid 24, 25]

PANNAGNA ITI AGLIKMUT TI “HIGANTE”

Nupay ti kabambantayan ti Mont Blanc ti teritoria dagiti eksperto nga umuuli, uray dagidiay di pay pulos nakauli iti bantay mabalin met latta a buyaen ti kinapintasna babaen ti pananglikmutda iti dayta. Kadawyanna a dagiti kapipintasan a retrato iti bantay ket maala manipud iti adayo, saan nga iti tapawna. Adu ti naaramid a disso iti aglawlaw ti Mont Blanc a pangsirpatan kadagiti naranga a buya ti kabambantayan. Dagidiay pagaayatda ti nakaparsuaan ken naandur dagiti sakada mabalinda a pagnaen ti 130 a kilometro a dalan a mangunor kadagita. Naaramid ti maaw-awagan iti Mont Blanc Tour babaen ti panamagkokonektar iti dadduma kadagita a pagsirpatan. No surotem daytoy a sirkulo a ruta, makadanonka iti Francia, Italia, ken Switzerland. Sangapulo nga aldaw a magnaka iti tallo agingga iti pito nga oras kada aldaw isu a maapresiarmo ti nagngayed nga aglawlaw. Dagidiay awan ti nawadwad a tiempoda, mabalinda ti magna iti maysa kadagiti adu a bantay nga adda iti aglawlaw ti “higante.”

[Ladawan]

Ti Aiguille du Midi ti kangatuan a paset a madanon ti cable car

[Credit Line]

Courtesy Michel Caplain; http://geo.hmg.inpg.fr/mto/jpegs/020726/L/12.jpg

[Mapa iti panid 22]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

FRANCIA

SWITZERLAND

ITALIA

Mont Blanc

[Ladawan iti panid 22]

Ni Saussure nga umul-uli iti Mont Blanc idi 1787 (kas panangiladawan ti maysa nga artist)

[Credit Line]

© The Bridgeman Art Library International

[Ladawan iti panid 23]

Mont Blanc