Ti Naisangsangayan a Matterhorn
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY SWITZERLAND
“MAYMAYSA laeng ti Matterhorn iti intero a lubong; MAYMAYSA laeng a bantay nga addaan balanse a proporsion. Nakaskasdaaw a buyaen!” Kasta ti imbaga ni Guido Rey, maysa nga Italiano a managuli iti bantay.
Kinapudnona, naisangsangayan a bantay ti Matterhorn, maysa kadagiti agdindinamag unay a bantay iti lubong. Nalabit ti retrato kadagitoy a panid saan nga isu ti damo a nakitayo a ladawan daytoy a makaay-ayo a bantay.
Makitayo ti kaasping ti piramid a Matterhorn iti ketegan ti Italia ken Switzerland, sangapulo a kilometro iti abagatan a laud a bario ti Zermatt, Switzerland, ti ili a nakapanaganan ti bantay. Dumanon dayta iti kangato nga 4,478 a metro ken addaan dua a pantok nga agarup 100 a metro ti kaadayoda iti maysa ken maysa.
Nupay paset ti Central Alps, agmaymaysa ti Matterhorn, nga awan a dagus ti bambantay iti asidegna. Makatulong daytoy iti nangayed a buya ti bantay manipud amin a direksion ken nagpintas a retratuen.
Maitutop a kas sukog ti obelus ti panangiladawan ti dadduma iti Matterhorn. Ipakitana ti uppat a sikiganna iti uppat a direksion, a tunggal sikigan nalawag a kasla addaan iti duri.
Saan a kanayon a maabungotan ti Matterhorn iti niebe, agpapan pay iti kangatona. No arinunos ti primavera, runawen ti init ti nayabbungot a niebe ken yelo iti napadsok ken nabato a sikigan iti makingngato a pasetna. Iti arisadsadna, maurnong dagiti glacier iti daya ken amianan a laud ti bantay a kas puraw a barikes iti siketna iti intero a makatawen.
Pagsiddaawan ti adu a managrayo no kasano a timpuar daytoy awan kaaspingna a bantay. Awan makita a tikap ti batbato iti arisadsadna a kas tedtedda koma ti material a nakaukitanna. Nayanud koman ti aniaman a kas kadagita a tikap kabayatan ti di maibaga a rinibu a tawen a kaaddanan. Ania la ketdin ti kinabileg dagiti puersa ti nakaparsuaan a nakatulong iti pannakapataud daytoy a nagpintas a buya!
Dagiti Damo a Nagindeg
Ti tanap ti bantay nga agturong iti sakaanan ti Matterhorn ti sinakupen ti Imperio ti Roma kadagidi a tiempo. Ireport ti historia nga idi tawen 100 K.K.P., binallasiw ni Romano a heneral Marius ti Theodul Pass, daya ti Matterhorn, iti kangato a 3,322 metro. Nausar met daytoy a desdes ti bantay kabayatan ti Edad Media a pakaibiahean dagiti tagilako manipud abagatan agpaay iti amianan.
Kadagidi a tiempo, dakkel ti panagraem dagiti umili iti Matterhorn, buyogen pay ketdi iti naanituan a panagbuteng. Dida pulos padasen nga ulien ti bantay, nga impagarupda a pagindegan ti Diablo a mismo! Asino pay kadi ti makaitinnag iti nagdadakkelan a yelo ken niebe ken batbato a kas iti kadakkel ti balbalay?
Rumangrang-ay a Panaginteres iti Natural Science
Ti likliklikan idi dagidiay a nanumo a tattao ti nagbalin nga uso unay iti nangato a kagimongan ti Inglaterra. Nangrugi a rimmang-ay ti nasientipikuan a panaginteres a nakatignayan dagiti managsukisok a manguli kadagiti bantay tapno adalenda dagiti tay-ak ti pannakaammo a kas iti geology, topography, ken botany.
Kinapudnona, idi 1857, nabuangay ti Alpine Club idiay London, ket adu a babaknang a taga Inglaterra ti nagbiahe idiay Francia, Italia, wenno Switzerland tapno makisalip iti pananguli iti Alps. Inuli dagiti mannakigasanggasat ti nadumaduma a pantok, agraman ti Mont Blanc. Nupay daytoy a bantay ti kangatuan idiay Europa iti 4,807 a metro, ad-adda a narigatan dagiti managuli iti bantay iti Matterhorn ngem dayta.
Saan a bin-ig nga agpaay iti natural science amin dagitoy a panagregget. Rimmimbaw ni ambision. Nagpateg a banag ti dayaw nga agbalin a ti kauunaan, ti katuturedan, ti kaaanduran. Kadaydi a tiempo idiay Inglaterra, ti sao nga “sport” kangrunaan a kaipapananna ti panaguli iti bantay.
Idi kalgaw ti 1865 ti maysa kadagiti kapadés ti panaguli iti bantay, nangnangruna idiay Matterhorn. Daytoy a makakayaw a piramid ti maysa kadagiti kaudian a bantay a di pay la nauli ti pantokna. Naibilang a di mauli, ket nagkedked uray dagiti lokal a giya a mangpadas la koma. Ti kababalinda, ‘Uliendan ti aniaman a bantay—saan la a ti Horn.’
Nupay kasta, di maliklikan ti pannakauli ti Matterhorn. Idi kattapog ti 1860’s, naulida ti sumagmamano a nangangato a bantay. Nakasursuro dagiti managuli manipud kapadasan ket nangaramidda kadagiti baro a pamay-an. Idi agtawen iti 20, maysa nga editor idiay London ti nangibaon ken ni Edward Whymper manipud Inglaterra a mapan idiay Switzerland tapno i-drawing-na ti ladawan dagiti buya ti nangangato a bambantay a mausar kas ilustrasion iti maysa a libro a kasdi ti temana. Naibuyog ni Whymper kadagiti bantay, ket nagustuanna ti panaguli iti bantay. Adu a pantok ti nadanonna idiay man Francia ken Switzerland ket namin-ano a pinadasna nga ulien ti Matterhorn. Ngem saanna a nauli ti Horn.
Naulin ti Matterhorn!
Kamaudiananna, idi Hulio 1865, tallo a sabasabali a grupo dagiti managuli ti nagraraná idiay Zermatt—determinadoda amin a tallo a manguli iti Matterhorn. Tangay kayatda ti makauna di la ket ta unaan ida ti maysa a grupo ti Italia, inkeddeng ti tallo a grupo nga agtitiponda iti maymaysa a cordée, wenno linea dagiti nakatali a managuli iti bantay. Pito a lallaki ti nangbukel iti grupo—da Edward Whymper ken Lord Francis Douglas, Charles Hudson, ken ti agtutubo a gayyemna a ni Hadow—aminda ti taga Inglaterra—agraman dua a taga Switzerland ken maysa a Pranses a giya a nauyotanda a tangdanan.
Idi nagrubbuatda idiay Zermatt iti agsapa ti Hulio 13, saanda a nagdardaras a nanguli iti bantay manipud daya ket natakuatanda a nalaka nga ulien ti nababbaba a paset. Imbangonda sadiay ti toldada iti kangato nga agarup 3,300 a metro ket tinagiragsakda ti naginana iti nabati a paset dayta a nabara nga aldaw.
Kabigatanna, Hulio 14, sakbay nga agbannawag, nangrugidan nga umuli. Sagpaminsan laeng a kasapulan ti tali. Narigrigat ti sumagmamano a paset ngem iti dadduma, ngem masansan a makasarakda iti dalan iti aglawlaw dagiti nakarkaro a tuben. Kalpasan ti mamindua a panaginana, nagtengda ti karigatan a paset. Ti naudi a 70 a metro ti buklen ti tay-ak a niebe, ket idi ala 1:45 t.m., nadanonda ti tapaw. Naulida met laengen ti Matterhorn!
Awan ti impakita ti tapaw nga aniaman a pakakitaan nga addan dimmap-aw a tao sadiay, isu a nabatad nga isuda ti kaunaan. Anian a ragsakda! Iti agarup maysa nga oras, tinagiragsak ti naballigi a grupo ti makapaamangá a buya iti tunggal direksion, kalpasanna, nagsaganadan a sumalog. Ti grupo dagiti taga Italia a managuli iti bantay a nanggandat nga umuli iti dayta met la nga aldaw ti naud-udida ket nagsublida idi maamirisda a naabakda iti salip.
Nangato Unay a Gatad
Ti balligi dagiti managuli, nupay kasta, ti nangsingir gayam kadakuada iti nangato unay a gatad. Idi nagtengda ti narigat a salogan, nagusarda a sangsangkamaysa iti tali, nga immuna ti aduan-unay kapadasan a giya. Agpapan pay iti kinaannadda, naikaglis ti kaubingan a nakipaset iti panaguli ken natnag iti lalaki iti baba, a nangiguyod kadagiti dadduma nga adda iti ngato. Tangay napabutnganda iti ikkis, nabaelan ti maudi a tallo a lallaki ti kimpet iti dadduma a bato. Ngem napugsat ti tali, ket iti apagkanito, napukawen ti immuna nga uppat a lallaki idiay rangkis.
Tangay naklaatda, nagtalinaed da Edward Whymper ken ti dua a giya a taga Switzerland iti nakapegpeggad a posision. Pinalabasda sadiay ti rabii ket inkagumaanda ti nagsubli idiay Zermatt kabigatanna. Isu a ti kinadayag ti agsapa ti dagus a nagbalin a didigra a pulos a di malipatan dagiti nakalasat iti unos ti panagbiagda.
Tallo kadagiti uppat a bangkay ti naala met laeng idi agangay manipud iti glacier a 1,200 a metro iti baba ti nakapasamakan ti aksidente. Pulos a din nasarakan ti maikapat, ni Lord Douglas.
Saan la a dagitoy ti kaudian a biktima kadagiti bakras ti Matterhorn. Agpapan pay iti kinapudno nga adu a tali ti nayanklan a naimbag kadagiti bato iti nadumaduma a ruta nga umuli wenno iti ballasiw dagiti nabato a bakras ken akikid a rengngat ken agpapan pay iti adu a kapadasan ken napasayaaten a ramit dagiti managuli iti bantay, agarup 600 ti natayen iti daytoy laeng a bantay.
Dagiti Peggad
Maysa a banag a pakaigapuan unay ti peggad isut’ panniempo. Nalaka la nga agbaliw. Mabalin a nagpintas ti panangrugi ti maysa nga aldaw, ngem sakbay a madlaw dayta ti maysa a tao, napuskol gayamen nga angep wenno napuskol a nangisit nga ulep ti mangabbungoten iti piramid ket mabalin a tumauden ti nakaam-amak a bagyo. Mabalin a mapakuyogan daytoy kadagiti nakabutbuteng a kimat ken gurruod, agraman kellaat nga uni ti napigsa nga angin a masansan a mapakuyogan iti tudo wenno niebe, ken agbanag iti napigsa a panagtinnag ti niebe. Ket mapasamak amin daytoy iti maysa a napintas nga aldaw ti kalgaw!
No maranaan dagiti managuli iti bantay ti kasta a kasasaad, mabalin a nasken a palabsenda ti rabii iti kalnaawan, nalabit iti bassit a nangato a disso a mangipalubos laeng kadakuada a tumakder. Dagiti temperatura ti makadanon iti baba ti freezing point. Adda mangliwengliweng nga abut iti baba. Kalpasanna, nalabit darepdepen ti maysa a minatmatanna la koman ti Matterhorn manipud iti adayo!
Ti sabali pay a peggad isut’ agtinnag a batbato. No dadduma, dagiti awanan pannakaseknanna a managuli a mismo ti mangyetnag kadagiti bato. Iti kaaduan a kasasaad, nupay kasta, nakaparsuaan dagiti makagapu. Ti panagbalbaliw ti temperatura, yelo ken niebe, tudo, ken nabara nga init, agraman napigsa nga angin nga umablat iti Horn, adda amin epektoda iti batbato, a pakaigapuan ti pannakatebbag ti dadakkel. No dadduma agtalinaedda iti yanda iti adu a tawen, kas nagtutuon a dadakkel a pinggan, ngem kamaudiananna, ti dadakkel a niebe ti mabalin a mangtignay ken mangtinnagto kadakuada.
Nagsiddaawan ti adu a managuli ta napasamak dagitoy a panagbalbaliw iti rinibun a tawen ket kaskasdi a nataginayon ti bantay ti kas iti obelus a sukogna, nga awan makita a pagilasinan ti pannakabalbaliw ti sukogna. Ngem no idilig, agingga iti napattapatta a 2.5 bilion metro kubiko a batona, dagiti agtinnag a bato ti bassit laeng a mangbalbaliw iti sukogna. Nupay kasta, talaga a makadangran ken makakettelda iti biag.
Kabayatanna, pagay-ayat ti adu nga ulien ti Matterhorn. Dadduma a giya iti panagpasiar ti nakagtengen iti tapawna iti ginasuten a daras. Kasta met nga adun a lallaki ken babbai ti nangulit iti panagulida babaen ti panangpilida iti nadumaduma a ruta iti kada panagulida.
Ngem adda met dagidiay nangpadas a manguli iti Matterhorn, ngem maamirisda a saan a makaay-ayo dagiti kasasaad wenno ti abilidadda, kasasaad ti bagida, wenno di umdas ti pannakasanayda. Isu a didan ituloy ti umuli, no di ket kaykayatda a rumimbaw ti kinanainkalinteganda ngem ti balligi a “manguli” iti Matterhorn.
Kaskasdi, no nakitayo man daytoy a makakayaw a bantay kadagiti retrato wenno sine wenno nagtakderkayo iti asidegna a nangbuya buyogen ti panagamangá iti nakaskasdaaw a marisna no sumingising wenno lumnek ti init, mabalin a malagipyo ti Katan-okan nga Eskultor. Buyogen nauneg a panagraem iti gapuananna, mabalin met nga iyebkasyo ti sasao idiay Salmo 104:24: “O Jehova, anian a nagadu dagiti aramidmo! Nainsiriban ti panangaramidmo kadakuada amin. Ti daga napno iti pagsanikuaam.”