Apresiarem Dagiti Naisangsangayan a Maaramidam
NAGADU ti maaramidan ti bagi ti tao. Awan ti animal a makalab-aw iti kaadu ti maaramidantayo. Ti maysa ket ti panagtakdertayo, isu a nalawa ti makitatayo ken nawaya a maigunaytayo dagiti takiag ken imatayo a mangaramid iti aniaman. Kasano laengen no usarentayo pay dagiti imatayo a magna?
Ti maysa a naisangsangayan nga adda kadatayo ket ti nakasaysayaat a sistema dagiti sentidotayo a maitampok iti daytoy nga artikulo. Karaman iti dayta dagiti ima, lapayag, mata, ken siempre, ti naisalsalumina nga utektayo. Saggaysaentayo nga usigen dagitoy.
Dagiti Imam
Dagiti imatayo ket nagpintas ken nakaskasdaaw nga instrumento. Gapu kadagita, mayusoktayo ti panait iti abut ti dagum, makapagpiano, makapagbalsig, wenno makaipintatayo iti ladawan. Sensitibo met unay dagiti imatayo. Uray iti apagbiit, ammotay lattan no papel, metal, danum, kayo, wenno burbor ti animal ti nasagidtayo. Ngem saan la a dagita ti maaramidan dagiti imatayo. Tulongandatayo met a maaddaan iti pannakaawat maipapan iti lubongtayo. Mausartay pay dagita a pangyebkas iti ayat ken dungngo.
Apay a nakasigsigo, nakasensensitibo, ken nagadu ti maaramidan dagiti imatayo? Adu ti makagapu. Usigentayo ti uppat.
1. Ti dua nga imatayo ket addaan iti nasurok a 50 a tulang, agarup 25% iti amin a tulang iti bagitayo. Gapu iti naurnos a pannakasangal dagiti tulang, susuop, ken pennet, naisangsangayan unay dagiti maaramidanna.
2. Ti imatayo ket addaan iti tangan a nakakonektar iti espesial a kita ti nagsuopan, agraman kadagiti masel ken dadduma pay a tisyu isu a ti tangan ket nakapigpigsa ken nakalaklaka nga ikuti.
3. Tallo a grupo dagiti masel ti mangkonkontrol iti ima. Ti dua a kapigsaan a grupo—dagiti extensor ken dagiti flexor—ket adda iti nagbaetan ti siko ken pungupunguan. Dagita ti mangpagpagunay kadagiti ramay babaen kadagiti pennet. Sigurado a nakadakdakkel ken nakarigrigat a kontrolen ti ima no dita ti ayan dagita a masel! Ti maikatlo a grupo—a basbassit nga amang ken adda iti mismo nga ima—ti mangpagaraw a siuumiso kadagiti ramay.
4. Dagiti ramaymo ket kas kadagiti sensor ta iti murdongda adda agarup 2,500 a receptor iti kada maysa a sentimetro kuadrado. Agduduma met ti usar ti tunggal receptor isu a mariknam no nakersang wenno nalamuyot ti maysa a banag, nalamiis wenno napudot, wenno nabasa. Mariknam met ti panagdayyeg, panangtalmeg, ken ut-ot. Isu a mas sensitibo ti ramaytayo ngem iti aniaman a sensor nga inaramid ti tao.
Dagiti Lapayagmo
Nupay adayo a napigpigsa ti panagdengngeg ti dadduma nga animal ngem iti tattao, kuna dagiti eksperto iti panagdengngeg a makapaamanga ti panagtinnulong dagiti lapayag ken ti utek ti tao. Malasin ti lapayagtayo ti kapigsa, katinggaw, tono, ken no sadino wenno kasano kaadayo ti pagtataudan ti uni. No awan depekto ti lapayag ti tao, mangngegna ti 20 agingga iti 20,000 a hertz. Sensitibo unay ti lapayagtayo no ti uni ket 1,000 agingga iti 5,000 a hertz. Madlawtayo met uray ti maysa la a hertz a panagbalbaliw, kas koma no agbalin a 441 a hertz ti 440 a hertz.
Talaga a sensitibo unay ti nasalun-at a lapayag. Mangngegna dagiti uni a mapataud no ti angin ket agdayyeg wenno agsublisubli iti eardrum uray basbassit pay dagita ngem iti diametro ti maysa nga atomo! Sigun iti maysa a kurso iti unibersidad maipapan iti panagdengngeg, “ti sistema ti panagdengngeg ti tao ket dandani imposible nga agbalin pay a mas sensitibo. . . . Saanen a kasapulan a mas sensitibo pay ti panagdengngegtayo ta no kasta ti mapasamak, kanayon lattan a ‘sitsit’ ti mangngegtayo” gapu iti panagkutikuti dagiti atomo ken molekula a mangbukel iti angin.
Dagiti panagdayyeg iti eardrum ket mapapigsa ken mayallatiw iti makin-uneg a paset ti lapayag babaen kadagiti ossicle—nagbabassit a tulang a maawagan iti hammer, anvil, ken stapes. Ngem kasanon no kellaat a makangngegka iti makatitileng? Kadagita a situasion, addaan dagiti lapayag iti natural a pangsalaknib a mekanismo. Adda masel a mangtignay kadagiti ossicle tapno kumapsut ti uni. Ngem saan a nairanta dagiti lapayag a dumngeg iti napaut ken napigsa nga uni. No kasta ti mapasamak, permanente a madadael ti panagdengngegmo. Isu nga an-annadam ti ‘nakaskasdaaw ti pannakaaramidna’ a lapayag nga insagut ti Namarsua kenka.—Salmo 139:14.
Makatulong met ti sistema ti panagdengngegmo tapno maammuam no pagtataudan ti uni. Kasano? Gapu iti adu a rason, agraman ti kasla shell a sukog ti makinruar a paset ti lapayag ken dagiti likkalikkaongna, ti distansia ti dua a lapayag, ken ti nakaskasdaaw nga abilidad ti utekmo a mangproseso iti impormasion. Isu a no medio agbaliw ti kapigsa ti uni a mangngeg ti agsumbangir a lapayagmo wenno uray apagka-30 a milion ti maysa a segundo nga umun-una a mangngeg ti kannawan a lapayagmo ti uni sakbay a mangngeg ti kannigid, dagus a tignayen ti utekmo dagiti matam a mangbirok iti pagtataudan ti uni.
Kabaelam kadi a kalkularen dagita? Wen, no nalaingka iti matematika ken kas kimat ti kapartakmo nga agkuenta! No adda inheniero a makadisenio iti sistema ti “panagdengngeg” a medio umarngi iti impaay ti Namarsua kenka, adu la ketdi ti magun-odna a pammadayaw. Ngem masansan kadi a mangngegmo dagiti tattao a mangpadayaw iti Dios gapu kadagiti nakaskasdaaw nga inaramidna?—Roma 1:20.
Dagiti Matam
Sigun iti dadduma a managsirarak, magun-odan dagiti tattao a nalawag ti panagkitada ti agarup 80% kadagiti impormasion maipapan iti aglawlawda babaen kadagiti matada. Gapu ta makitinnulong ti utektayo, agduduma a kolor ti makitatayo, siaannayas a makitatayo dagiti aggargaraw a banag ken ladawan, mailasintayo dagiti disenio ken sukog, ken makitatayo ti kangato, kaakaba, ken kaatiddog ti bambanag. Makakitatayo met uray no agduduma ti kapigsa ti lawag. Kasano?
Babaen iti adu nga agtitinnulong a mekanismo. Kas pagarigan, ti alintatao ti mata ket mabalin a dumakkel manipud 0.06 a pulgada agingga iti 0.3 a pulgada (1.5 mm agingga iti 8 mm) ti diametrona, isu a mamin-30 nga ad-adu a lawag ti makastrek iti mata. Kalpasanna, sumrek ti lawag kadagiti lens a mangipokus iti dayta iti retina isu a pumigsa ti enerhia ti lawag iti mamin-100,000 a daras. Gapuna, pulos a dimo perperrengen ti init no awan ti pangprotektarmo kadagiti matam!
Addaan met ti retina iti dua a kita ti photoreceptor. Maysa ket dagiti cone (agarup 6 a milion) a pakaigapuan ti nalawag a panagkita ken pannakakitatayo kadagiti kolor. Ti maikadua ket dagiti rod (120-140 a milion) a nasurok a 1,000 a daras a mas sensitibo ngem kadagiti cone ken tumulong dagita tapno makakitatayo uray no medio nasipnget. Kinapudnona, kadagiti kasayaatan a kasasaad, kabaelan ti maysa a rod nga ilasin ti maysa a photon, wenno bassit a partikulo ti lawag!
Ti maysa pay a mekanismo ramanenna dagiti neuron iti retina a konektado kadagiti cone ken rod. “Insigida” a makibagay dagitoy a neuron ken “mamin-10 a daras wenno nasursurok a mapalawagda ti panagkitam iti rabii,” kuna ti American Optometric Association. “Ti kinasensitibo dagiti neuron ket umasping iti agpadpada a kaadda ti low-speed ken high-speed a film iti kameram.”
Masansan a mangdisenio dagiti inheniero kadagiti kamera, scanner, ken kompiuter agraman dagiti maibagay a software. Ngem awan a pulos kaimudingan dagita no idilig iti panagtitinnulong ken kinasayaat ti sistema dagiti sentidotayo. Isaludsodmo iti bagim, ‘Nainkalintegan kadi nga ibagatayo a naiparna la a timmaud ti nagsayaat a sistema dagiti sentidotayo, kas ibagbaga dagiti ebolusionista?’ Ni Job a nagkauna nga agserserbi iti Dios bassit laeng ti ammona maipapan iti bagi ti tao no idilig iti ammotayo ita. Kaskasdi, natignay a mangibaga iti Dios: “Dagiti bukodmo nga ima sinukogdak.”—Job 10:8.
Ti Utekmo
Makapaamanga ti kinaepisiente ti utek a mangproseso iti nagadu a signal a dumanon iti dayta babaen kadagiti nerbio manipud kadagiti sentido. Kanayonanna, dagita a signal ket ikonektar ti utek kadagiti impormasion a naurnong iti memoriana. Gapuna, no adda partikular a maangotmo, mabalin nga insigida a lagipen ti utekmo ti nabayagen a nalipatam a kapadasan wenno pasamak. Ken no makakitaka iti bassit la a paset ti maysa a banag a pamiliar kenka—kas pagarigan, ti murdong ti ipus ti pusam—ti utekmo ti mangpunno kadagiti kurang a detalye isu nga ammom nga adda ti pusam iti asidegmo.
Siempre, saan a sigud a nakaprograma iti utekmo ti itsura dagiti pusa, no kasano a di nasaksakbay a nakaprograma ti sayamusom ti rosas wenno ti uni ti agay-ayus a danum wenno ti riknam a makasagid iti burbor. Dagita ket nasursuro ti utekmo. Paneknekan dayta ti kasasaad dagidiay naipasngay a bulsek ngem makakitan, nalabit gapu ta naopera dagiti matada. Nasken a sursuruenen ti utekda nga ibuksilan ti kaipapanan ti nagadu itan a makitada. Ania itan ti kasasaadda?
Di nagbayag imbagada a mailasindan dagiti kolor, garaw, ken simple a porma. Ngem kalpasan dayta, nagduduman ti irarang-ayda. Nalaka a makasursuro ti ubbing, nangruna dagiti babassit pay. Ngem saan a kasta dagiti natataengan. Marigatanda latta a mangilasin kadagiti rupa. Nakalkaldaang ta kadawyan kadakuada ti “nakaragragsak iti damo sa madismaya inton agangay ken matikawda kadagiti makitadan. Masansan nga agresulta dayta iti nakaro a depresion,” kuna ti Koch Laboratory iti California Institute of Technology.
Dagita ti makatulong kadatayo nga ad-adda a mangapresiar iti panangpaimbag ni Jesu-Kristo bayat ti ministeriona ditoy daga. Saan la a nakakita dagiti bulsek ken nakangngeg dagiti tuleng no di ket nailasindan dagiti nakita ken nangngegda iti aglawlawda. Nakapagsao met a normal dagiti umel, a nangruna a nakaskasdaaw kadagidiay naipasngay nga addaan iti kasta a depekto. (Mateo 15:30; Marcos 8:22-25; Lucas 7:21, 22) Ken masiertotayo nga awan ti nadepres kadagiti bulsek a pinaimbag ni Jesus. Kinapudnona, ni Jesus ket situtured nga indepensa ti maysa a lalaki a pinaimbagna. Kastoy ti kinunana kadagiti relihioso a bumusbusor ken Jesus: “Manipud idi ugma saan a pulos nangngegan a ti asinoman linuktanna dagiti mata ti maysa a nayanak a bulsek. No daytoy a tao saan a naggapu iti Dios, awan a pulos ti mabalinna nga aramiden.”—Juan 9:1-38.
Iti sumaruno nga artikulo, usigentayo ti dadduma kadagiti galadtayo a pakairamanan ti tured ken ayat. Napanunotmo kadin no apay a kabaelan ti tattao nga iparangarang dagiti kasta a galad iti wagas a di kabaelan dagiti animal? Sigurado a dagita a galad a nakaidumaantayo a tattao ket dakkel a pagproblemaan dagidiay mayat a mangpaneknek a nagtaudtayo kadagiti animal babaen iti ebolusion.
[Kahon iti panid 7]
TI NAKASKASDAAW NGA UTEKMO
Kasano a mailasin ti utekmo ti rikna, uni, langa, ken angot? Burburtia pay laeng dayta kadagiti sientista. “Awan ti pamalatpatan iti utekmo no kasano a makitkitam dagiti sasao a basbasaem ita,” kinuna ti sientista a ni Gerald L. Schroeder.
Insuratna pay: “Awan idi ti ammotayo maipapan iti kinakomplikado ti panagandar ti utek. Ngem gapu ta naammuantayon dagita, saanen a nakappapati ti nakasimsimple a teoria ti ebolusion a naiparna laeng ti itataud ti biag.” Innayonna: “No la koma naammuan ni Darwin dagiti ammotayo itan maipapan iti biag, sigurado a naiduma unay ti teoria nga indatagda.”
[Diagram/Dagiti Ladawan iti panid 5]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Panangkontrol ti masel
Espesial a kita ti suop
Babassit a tulang
Sensitibo a pagsagid
[Ladawan]
Apay a nagadu ti maaramidan dagiti imatayo?
[Ladawan iti panid 7]
Ibuksilan ti utekmo ti kaipapanan ti nagadu a signal manipud kadagiti sentidom ken ikonektarna dagita kadagiti impormasion a naurnong iti memoriam