Kanser iti Suso—Ania ti Manamnama? Kasano a Madaeran?

AWAN pulos pamalatpatan nga agkanser ni Conchita.a Isu ket 40 anyos, nasalun-at, ken awan pay kapamiliana a nagkanser iti suso. Regular a nagpa-mammogram ket awan nakita a diperensia. Ngem maysa nga aldaw bayat nga agdigdigus, adda naarikapna a bukol idi suksukimatenna dagiti susona. Kanser gayamen. Nakamuttaleng ni Conchita ken ni lakayna bayat nga inlawlawag ti doktor ti mabalinna nga aramiden.

Iti napalabas, ibaga ti doktor iti babai nga addaan iti kanser iti suso a ti laeng solusion ket radical mastectomy—operasion a mangikkat iti intero a suso, lymph nodes (pannakalen) iti barukong ken kilikili, ken kadagiti masel iti barukong. Kadawyan a maibaybayag pay ti panagsagaba gapu iti chemotherapy wenno radiation isu nga adu ti ad-adda a mabuteng iti “agas” ngem iti sakit a mismo.

Iti dangadang kontra iti kanser iti suso, kanayon a masapul nga insigida a maparmek dagiti makapapatay a selula ti kanser, a din kasapulan nga ikkaten ti suso ken agsagaba kadagiti naut-ot nga epektona. Kas ken Conchita, adu a panangagas ti mabalin a pagpilian dagiti addaan iti kanser iti suso.b Agtultuloy met ti panangadal ti tay-ak ti medisina ken ipadpadamag ti media nga addanto tiempo a maparmek ti kanser babaen kadagiti kabaruan a pamay-an ti panangagas, panangeksamen tapno nasakbay a maammuan ti sakit, ken nasustansia a taraon.

Ngem nupay rumangrang-ay ti medisina, ti kanser iti suso latta ti maysa kadagiti kangrunaan a pakatayan ti babbai.c Ti kaaduan a matmatay iti kanser iti suso ket manipud kadagiti narang-ay a pagilian iti Amianan nga America ken Makinlaud a Europa. Ngem umad-adu metten dagiti kasta iti Asia ken Africa a sigud a nababbaba ti bilangda. Kinapudnona, ad-adu ti matmatay kadagiti nadayagnos iti kasta a sakit iti Asia ken Africa. Apay? “Saan ngamin a masigud,” kuna ti maysa a doktor idiay Africa. “Sa la umay kadakami ti kaaduan a pasiente no nakaron ti kasasaadda.”

Bayat a tumataengan, dakdakkel ti peggad. Agarup 80% iti babbai nga agkanser ket nasurok a 50 anyos. Ngem ti naimbag a damag ket ti kanser iti suso ti maysa kadagiti kalakaan nga agasan a kanser. Kinapudnona, 97% iti babbai idiay Estados Unidos a nasapa a nadayagnos ken nasigud a naagasan ket sibibiag pay kalpasan ti lima a tawen sipud idi nadayagnos. Nabiit pay a nalabsan ni Conchita ti lima a tawen.

Dagiti Nasken a Maammuan Maipapan iti Kanser iti Suso

Kas iti kasasaad ni Conchita, masansan a maduktalan ti kanser iti suso kas karkarna a bukol. Imbag laengen ta agarup 80% kadagita a bukol ket saan a napeggad (benign), wenno di agwaras, ta kaaduan ket cyst (bukol a naglaon iti pluido).

Mangrugi ti kanser iti suso iti abnormal a selula a di makontrol ti iyaaduna agingga nga agbalin a tumor. Ti tumor ket agbalin a malignant wenno kanser no rautenen dagiti selulana ti dadduma a tisyu. Adda dagiti tumor a napartak a dumakkel; mabalin a 10 pay a tawen ti dadduma sakbay a maduktalan dagita.

Tapno maammuan no adda kanser ni Conchita, nagusar ti doktorna iti bassit a dagum a pangala iti sampol a tisyu iti bukol. Naduktalan a naglaon kadagiti selula iti kanser isu a nagpaopera tapno maikkat ti tumor ken dagiti tisyu iti aglawlaw ti susona ken maammuan ti stage (kadakkel, klase, ken no nagwarasen) ken grade (kapartak ti idadakkel) dayta.

Kalpasan ti operasion, adu a pasiente ti maipasidong iti dadduma pay a panangagas tapno saanen a tumaud manen wenno agwaras ti kanser. Dagiti selula ti kanser ket mabalin a rummuar iti tumor, sumurot iti dara wenno iti lymphatic system, sa agtubo manen. Ti metastasis wenno panagwaras ti kanser iti napapateg a paset ti bagi ken tisyu—a kas iti utek, dalem, pata ti tulang, wenno bara—ti pakaigapuan ti ipapatay.

Naipasidong ni Conchita iti radiation ken chemotherapy tapno mapapatay dagiti selula ti kanser a nagwaras iti aglawlaw ti naikkat a bukol ken iti intero a bagina. Gapu ta estrogen ti pagbibiagan ti klase ti kanserna, naipasidong met iti antihormonal therapy tapno malapdan ti panagtubo dagiti baro a kanser.

Gapu iti irarang-ay iti panangagas iti kanser iti suso, adun ti pagpilian dagiti pasiente sigun iti edad, salun-at, cancer history, ken ti klase ti kanserna. Kas pagarigan, iti kasasaad ti maysa a babai nga agnagan iti Arlette, naduktalan ti kanserna sakbay a nagwaras iti labes ti paset ti susona a pagayusan ti gatas. Gapuna, naipasidong iti lumpectomy, a nakaikkatan ti bukolna ngem saan a ti intero a susona. Nagpa-chemotherapy met ni Alice sakbay ti operasionna tapno bumassit ti tumorna. Iti met kasasaad ni Janice, ti laeng inikkat ti doktor ket ti tumor ken sentinel lymph node, ti umuna a node a pagayusan ti pluido manipud iti tumor. Gapu ta ti node ket awanan kadagiti selula ti kanser, din naikkat ti dadduma pay a node. Naksayan ti posibilidad nga agsagaba ni Janice iti lymphedema, ti naut-ot a panagebbal ti takkiag a mapasamak no adu unay a lymph node ti maikkat.

Adun ti naammuan maipapan iti itataud ti kanser iti suso, ngem ti saludsod latta ket, Apay ken kasano a tumaud ti kanser iti suso?

Ania Dagiti Makagapu?

Burburtia pay laeng dagiti makagapu iti kanser iti suso. Kuna dagiti kritiko nga ad-adu ti maar-aramid a panagsirarak maipapan iti panangagas ken panangtakuat—a dakkel a panguartaan—ngem kadagiti makagapu ken panglapped. Kaskasdi, nakatakuat dagiti sientista kadagiti agkakapateg a pamalatpatan. Patien ti dadduma a ti kanser iti suso ket resulta ti komplikado, narikut a proseso, a mangrugi iti abnormal a gene a pakaigapuan ti panagloko dagiti selula—napartak ti iyaaduda, rumautda iti sabali a tisyu, di maparmek ida ti resistensia ti bagi, ken di madmadlaw a dadaelenda dagiti kangrunaan a paset ti bagi.

Pagtaudan dagiti abnormal a gene? Kadagiti babbai nga addaan kanser, 5-10% ti nayanak nga addaanen iti gene a pakaigapuan iti kanser iti suso. Ngem agparang nga iti adu a kaso, dagiti nasalun-at a gene ket dadaelen ti dadduma a banag, a kangrunaan kadagita ti radiasion ken kemikal. Dagiti masanguanan a panagadal ti mabalin a mangpatalgedto no agpayso dagita.

Ti maysa pay a makagapu ket ti hormone nga estrogen a kasla mangpataud iti dadduma a klase ti kanser iti suso. Dakdakkel ngarud ti posibilidad nga agkanser ti babai no nakasapsapa a nagregla wenno naladladaw a nagmenopause ngem iti gagangay, no baketen idi damo a nagsikog wenno di pulos nagsikog, wenno nagpa-hormone replacement therapy. Gapu ta dagiti selula ti taba ket agpataud iti estrogen, dakdakkel ti posibilidad nga agkanser ti babbai a nakaluklukmeg kalpasan a nagmenopause ta nagsardengen dagiti obarioda nga agpataud kadagiti hormone. Ti sabali pay a makagapu ket ti nakaad-adu a hormone nga insulin ken ti bassit a melatonin (hormone a pangpaturog) a kadawyan kadagiti agtartrabaho iti rabii.

Asideg kadin a madiskobre dagiti mas epektibo ken di unay nakabutbuteng a pangagas iti kanser iti suso? Mangpatpataud dagiti managsirarak kadagiti terapi a mangusar iti mismo a resistensia ti bagi ken kadagiti agas a mangpuntiria kadagiti agkakanaig a molekula a mangbibiag iti kanser. Kabayatanna, dagiti kabaruan nga aparato a nalawlawag a mangipakita iti naguneg ti bagi ti makatulong kadagiti doktor tapno mas eksakto ken epektibo a maipuntada ti radiasion.

Ikagkagumaan met dagiti sientista nga ammuen ti dadduma pay nga aspeto ti kanser a pakairamanan ti panangduktal iti misterio ti panagwaras ti kanser, panangparmek kadagiti selula ti kanser a di matay iti chemotherapy, pananglapped iti iyaadu dagiti selula ti kanser, ken panangibagay iti panangagas depende iti klase ti tumor.

Ngem iti kaaldawantayo, di pulos mapukaw ti sakit ken agtultuloy a matay ti tattao. (Roma 5:12) Ti laeng Namarsua kadatayo ti makabael a mangbalbaliw iti dayta nakas-ang a kasasaad. Ngem aramidenna kadi dayta? Wen, kuna ti Biblia! Kunana a dumtengto ti tiempo nga “awanto ti agtataeng nga agkuna: ‘Masakitak.’”d (Isaias 33:24) Anian a makapabang-arto dayta!

[Footnotes]

[Kahon/Ladawan iti panid 24, 25]

DAGITI PAGILASINAN A NASKEN A SIPUTAM

Nagpateg ti nasapa a pannakatakuat. Ngem mamakdaar ti dadduma a panagadal a dagiti mammogram ken panangeksamen iti suso ti ub-ubing a babbai ket mabalin a di unay mapagtalkan. Agresulta dayta iti di nesesita a panagpaagas ken panagdanag. Nupay kasta, iyunay-unay dagiti eksperto a siputan koma ti babbai ti aniaman a panagbalbaliw kadagiti lymph node ken susoda. Dagitoy ti sumagmamano a nasken a siputam:

● Bukol wenno pimmuskol a paset ti kilikili wenno suso

● Aniaman a tumbog iti mungay malaksid iti gatas

● Aniaman a panagbalbaliw iti kolor wenno langa ti kudil

● Di gagangay nga ilelennek wenno panagsakit ti mungay

[Kahon iti panid 25]

NO NADAYAGNOS NGA ADDA KANSER TI SUSOM

● Saganaam ti makatawen wenno nasursurok pay a panagpaagas ken panagpaimbag.

● No mabalin, piliem dagiti doktor a nalaing ken mangraem kadagiti kasapulam ken patpatiem.

● Ikeddengyo a sangapamiliaan no siasino ti pangibagaanyo ken no kaanoyo nga ibaga. Iti kasta, adda gundaway ti gagayyem a mangipakita iti ayatda kenka, tapno makaduam ida nga agkararag ken iramandaka iti karkararagda.—1 Juan 3:18.

● Tapno madaeram ken mailiwliwagmo dagiti pakaburiboram, agkararagka, agbasaka iti Biblia, ken agpanunotka iti makaparegta.—Roma 15:4; Filipos 4:6, 7.

● Makisaritaka iti dadduma a nakalasat iti kanser iti suso ta maparegtadaka.—2 Corinto 1:7.

● Ikagumaam a ti laeng agdama ti panunotem, saan a ti sumaruno. “Dikay pulos maringgoran maipapan iti sumaganad nga aldaw,” kinuna ni Jesus, “ta ti sumaganad nga aldaw addaanto kadagiti bukodna a pakaringgoran.”—Mateo 6:34.

● Dika unay agbannog. Kasapulam ti umdas nga inana.

[Kahon/Ladawan iti panid 26]

NO MAKISAOKA ITI DOKTORMO

● Ammuem dagiti kangrunaan a termino iti medisina maipapan iti kanser iti suso.

● Sakbay nga agpadoktorka, isuratmo dagiti kayatmo a saludsoden, ken agpakaduaka (ken lakaymo wenno iti sabali) tapno adda kaduam nga aginotar.

● No adda dimo maawatan nga ibaga ti doktor, pailawlawagmo dayta kenkuana.

● Saludsodem iti doktormo no manon dagiti inagasanna a kas kenka.

● No posible, agpakonsultaka iti sabali pay a doktor.

● No agduma ti kapanunotan dagiti doktormo, ikabilangam dagiti kapadasanda. Kiddawem a pagsaritaanda ti kasasaadmo. Mabalin met nga agpakonsultaka iti maikatlo a doktor.

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 27]

PANANGDAER KADAGITI DAKES NGA EPEKTO

Dagiti dakes nga epekto ti dadduma a pamay-an ti panangagas iti kanser mabalin a ramanenna ti panagsarua, panagurot, nakaro a pannakapaksuy, ut-ot, panagbibineg wenno panagpipikel dagiti ima ken saka, ken panagbalbaliw ti kudil. Mabalin a maksayan dagita babaen kadagitoy a simple a pamay-an:

● Manganka iti umdas ken nasustansia tapno pumigsa ti resistensiam.

● Mangaramidka iti rekord iti kapigsam ken dagiti reaksionmo iti taraon.

● Padasem no makatulong ti dadduma nga agas, acupuncture, wenno masahe tapno maep-ep ti panagsarua ken ut-ot.

● Agehersisioka iti kalkalainganna tapno pumigsaka, makontrolmo ti kadagsenmo, ken pumigsa ti resistensiam.e

● Sansanem ti aginana, ngem laglagipem a no masobraam ti agidda, ad-adda a kumapuyka.

● Dimo baybay-an nga agkursing ti kudilmo. Agkaweska iti nalawa. Agdiguska iti apaganem-em.

[Footnote]

[Kahon iti panid 28]

NO ADDA KANSER TI AY-AYATEM

Kasano a masuportaram ti ay-ayatem nga addaan iti kanser? Iyaplikarmo ti prinsipio ti Biblia: “Makipagrag-okayo kadagiti tattao nga agrag-o; makipagsangitkayo kadagiti tattao nga agsangit.” (Roma 12:15) Iyebkasmo ti ayat ken pannakaseknanmo babaen kadagiti surat, kard, e-_mail, awag iti telepono, ken isasarungkar. Agkararag ken agbasakayo a dua kadagiti makaliwliwa a teksto ti Biblia. “Dika mangdakdakamat kadagiti natay iti kanser, dakamatem ketdi dagidiay immimbag,” kuna ni Beryl. “Basta asitgam ken arakupem ti gayyemmo,” kuna ni Janice a dati nga addaan iti kanser. “No kayatna a pagsaritaanyo ti kasasaadna, aramidenna dayta.” Nangruna a kasapulan nga ipatalged ti lallaki ti ayatda iti asawada.

“Regular nga adda ikeddengmi nga aldaw a lipatenmi pay laeng ti kanser,” malagip ni Geoff. “Saan a kayat ni baketko a ti la sakitna ti pampanunotenmi. Isu nga inkeddengmi nga adda dagiti aldaw a dimi pulos pagsaritaan ti kanserna iti intero nga agmalem. Dagiti ketdi positibo a banag ti pagsaritaanmi. Kas man la awan problemami.”

[Kahon iti panid 28]

TI KARIRIKNADA

Idi Nadayagnosda

Sharon: Dagus a nagbaliw ti biagko. “Kanibusanak sa metten,” nakunak.

Karirigatan a Kanito

Sandra: Narigrigat ti panagtuok ti panunotko ngem iti mismo a pannakaagas.

Margaret: Kalpasan ti maikadua a panagpaagas, maikunam, “Diak kayaten.” Ngem ituloymonto latta.

Gagayyem

Arlette: Imbagami iti gagayyemmi tapno maikararagandakami.

Jenny: Naragsakakon uray no adda la umisem wenno mangkablaaw kaniak.

Manangandingay nga Asawa

Barbara: Impakiskisko ti ulok sakbay a nagurot ti buokko. Kinuna ni Colin, “Nagpintas gayam ti sukog dayta ulom!” Napagkatawanak.

Sandra: Nagsarmingkami a dua. Miningmingak ti rupa ni Joe, ket napukaw ti dadanagak.

Sasha: Ibaga ni Karl iti dadduma, “Adda kansermi.”

Jenny: Di nagbaliw ti ayat ni Geoff, ket makapabileg ken natibker ti espiritualidadna.

[Diagram/Ladawan iti panid 27]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Dagiti selula ti kanser sukirenda ti normal a signal ti panagdakkel babaen ti napartak nga iyaaduda ken panangraut iti dadduma a tisyu

[Diagram]

Normal ti selulana a pagayusan ti gatas

Kanser a mangrugrugi nga agwaras iti pagayusan ti gatas

Kanser nga agwarwarasen iti pagayusan ti gatas

[Ladawan iti panid 28]

Iti panangagas iti kanser, dakkel ti maitulong ti naayat a suporta dagiti kapamilia ken gagayyem ti pasiente