Libro nga “Agsasao” Kadagiti Sibibiag a Lenguahe
No ti lenguahe a nakaisuratan ti maysa a libro napukawen, dayta a libro, bale, natay metten. Manmano a tattao ita ti makabasa kadagiti kadaanan a lenguahe a nakaisuratan ti Biblia. Ngem sibibiag dayta. Nakalasat agsipud ta “nasursurona ti agsao” kadagiti sibibiag a lenguahe ti sangatauan. Dagiti nagipatarus a “nangisuro” iti dayta nga agsao kadagiti sabali a lenguahe sinarangetda dagiti kasla di madaeran a lapped.
TI PANANGIPATARUS iti Biblia—nga addaan iti nasurok a 1,100 a kapitulo ken 31,000 a bersikulona—dakkel a trabaho. Nupay kasta, kadagiti adu a siglo, siraragsak a sinango dagiti napasnek nga agipatpatarus ti karit. Adu kadakuada ti sitatallugod a nagsagaba iti rigat ken uray matayda gapu iti trabahoda. Ti historia ti pannakaipatarus ti Biblia kadagiti lenguahe ti sangatauan ket nakaskasdaaw a rekord ti panagregget ken kinalaing. Amirisenyo ti sangkabassit a paset dayta makaawis a rekord.
Dagiti Karit a Naipasango Kadagiti Agipatpatarus
Kasano nga ipatarusyo ti maysa a libro iti lenguahe nga awan nakasurat a letrana? Kasta a karit ti eksakto a sinango dagiti nagipatarus iti Biblia. Kas pagarigan, ni Ulfilas, idi maikapat a siglo K.P., inyussuatna ti pannakaipatarus ti Biblia iti moderno idin ngem di pay naisurat a lenguahe—ti Gothic. Naparmek ni Ulfilas ti karit babaen iti panangimbentona iti alpabeto a Gothic a buklen ti 27 a letra, nga imbatayna kangrunaanna iti alpabeto a Griego ken Latin. Nakompleto ti patarusna iti gistay intero a Biblia iti Gothic sakbay ti 381 K.P.
Idi maikasiam a siglo, da Cyril (Constantino ti orihinal a naganna) ken Methodius, dua nga agkabsat a Griego ti pagsasaoda, agpada a nalatak nga eskolar ken linguista, tinarigagayanda nga ipatarus ti Biblia para kadagiti Slavic ti pagsasaoda. Ngem ti Slavonic—ti immun-una a nakaibatayan dagiti lenguahe nga Slavic ita—awan naisurat a letrana. Isu a nangimbento dagiti agkabsat iti alpabeto tapno makapataudda iti patarus ti Biblia. Iti kasta ti Biblia “makasaonan” ti ad-adu a tattao, dagidiay Slavic ti pagsasaoda.
Idi maika-16 a siglo, inyussuat ni William Tyndale ti pannakaipatarus ti Biblia iti Ingles manipud kadagiti orihinal a lenguahe, ngem napasaranna ti nakaro nga ibubusor agpadpada ti Simbaan ken ti Estado. Ni Tyndale, a naedukaran idiay Oxford, kayatna idi ti mangpataud iti maysa a patarus a maawatan uray “ti ubing nga agar-arado.”1 Ngem tapno maaramidna daytoy, masapul nga agkamang idiay Alemania, a nakayimprentaan ti patarusna nga Ingles a “Baro a Tulag” idi 1526. Idi naipuslit dagiti kopia idiay Inglatera, kasta unay ti pungtot dagiti autoridad ket rinugianda a puoran dagitoy iti publiko. Idi agangay naguliban ni Tyndale. Sakbay a binekkelda sada pinuoran ti bangkayna, impukkawna dagitoy a sasao: “Apo, luktanyo kadi dagiti mata ti Ari ti Inglatera!”2
Nagtultuloy ti pannakaipatarus ti Biblia; saanda a napasardeng dagiti agipatpatarus. Idi 1800, dagiti paspaset ti Biblia “makapagsaodan” iti 68 a lenguahe. Kalpasanna, babaen iti pannakaipasdek dagiti Bible Society—nangruna ti British and Foreign Bible Society, a nabuangay idi 1804—napartak a “sinursuro” ti Biblia dagiti ad-adu pay a baro a lenguahe. Ginasut nga agtutubo a lallaki ti nagboluntario nga agmisionero kadagiti baniaga a daga, a ti pannakaipatarus ti Biblia isut’ kangrunaan a panggep dagiti adu.
Panangsursuro Kadagiti Lenguahe ti Africa
Idi 1800, adda laeng agarup sangadosena a naisurat a lenguahe idiay Africa. Nagur-uray dagiti dadduma a ginasut a naisawang a lenguahe agingga nga adda nakaimbento iti sistema ti panagsurat. Simmangpet dagiti misionero ket nasursuroda dagiti lenguahe, nga awan ti tulong dagiti pagsursuruan a libro wenno diksionario. Kalpasanna inkarigatanda ti nangpatanor iti naisurat a porma, ket kalpasanna insuroda dagiti tattao a mangbasa iti surat. Kastoy ti inaramidda tapno inton dumteng ti aldaw mabasanton dagiti umili ti Biblia iti bukodda a pagsasao.3
Maysa kadagita a misionero isu ni Robert Moffat, a taga Scotland. Idi 1821, iti edad a 25, inyussuat ni Moffat ti mision kadagiti tattao nga agsasao iti Tswana idiay umabagatan nga Africa. Tapno masursurona ti saan a naisurat a lenguaheda, nakipulapol kadagiti umili, a no dadduma napan iti kasusulinekan tapno makipagnaed kadakuada. “Nasingpet dagiti umili,” insuratna kalpasanna, “ket nagkakatawaanda dagiti biddutko iti lenguaheda. Uray naminsan, awan nangkorehir iti uray maysa a balikas wenno sasao, agingga a natuladda a namimpinsan ti wagas a panangisaok, nga isut’ nagayek-ekan dagiti sabsabali.”4 Nagan-anus ni Moffat agingga a nakabesadona ti lenguahe ket nakaaramid iti naisurat a porma dayta.
Idi 1829, kalpasan ti walo a tawen a pannakikaduana kadagiti Tswana, naipatarusen ni Moffat ti Ebanghelio ni Lucas. Tapno mayimprentana, nagkariton iti agarup 600 a milia agingga iti igid ti baybay sa nagbapor a napan idiay Cape Town. Sadiay, pinalubosan ti gobernador nga usarenna ti pagimprentaan ti gobierno, ngem ni Moffat ti mangisimpa iti tipo sa isun a mismo ti mangyimprenta, agingga a naimaldit ti Ebanghelio idi 1830. Iti damona, dagiti Tswana mabalindan a basaen ti paset ti Biblia iti bukodda a lenguahe. Idi 1857, nalpas ni Moffat nga impatarus ti intero a Biblia iti Tswana.
Dineskribir ni Moffat kalpasanna ti reaksion dagiti Tswana idi damo a naikutanda ti Ebanghelio ni Lucas. Kinunana: “Addada naam-ammok a nagdaliasat iti ginasgasut a milia tapno makaalada kadagiti kopia ti San Lucas. . . . Nakitak nga inawatda ti paset ti San Lucas, ket sinangitanda dagitoy, ken kinepkepanda dagitoy, ket nagluada gaput’ panagyaman, agingga nga adu ti nangibagaak, ‘Madadael dagita libroyo kadagiti luayo.’”5
Dagiti napasnek nga agipatpatarus a kas ken ni Moffat nangtedda ngarud kadagiti adu nga Africano—nga idi damo di naamiris ti sumagmamano kadakuada ti pateg ti naisurat a lenguahe—ti umuna a gundaway a makikomunikar babaen iti surat. Nupay kasta, patien dagiti agipatpatarus nga ipapaayanda dagiti tattao idiay Africa iti napatpateg pay a sagut—ti Biblia iti bukodda a pagsasao. Ita ti Biblia, kompleto man wenno pasetna, “agsasaon” iti nasurok nga 600 a lenguahe ti Africa.
Panangsursuro Kadagiti Lenguahe ti Asia
Bayat nga inkagumaan dagiti agipatpatarus idiay Africa ti nangaramid kadagiti naisurat a porma para kadagiti berbal a lenguahe, iti sabali a deppaar ti lubong, napasaran dagiti dadduma nga agipatpatarus ti naiduma unay a parikut—panangipatarus kadagiti lenguahe nga addaanen iti komplikado a naisurat a letra. Dayta ti karit a naipasango kadagidiay nagipatarus ti Biblia kadagiti lenguahe ti Asia.
Idi rugrugi ti maika-19 siglo, napan da William Carey ken Joshua Marshman idiay India ket naikabesadoda ti adu kadagiti naisurat a lenguahe sadiay. Iti tulong ti maysa nga agim-imprenta a ni William Ward, naipatarusda ti sumagmamano a paset ti Biblia iti gistay 40 a lenguahe.6 No maipapan ken ni William Carey, inlawlawag ni autor a J. Herbert Kane: “Nakaimbento iti napintas, naannayas nga estilo a panangisao [iti lenguahe a Bengali] a nangsandi iti daan a klasikal a pormana, iti kasta nagbalin a natartarus ken ad-adda a makaawis kadagiti moderno a managbasa.”7
Ni Adoniram Judson, a nayanak ken dimmakkel idiay Estados Unidos, napan idiay Burma, ket idi 1817 inrugina nga ipatarus ti Biblia iti pagsasao a Burmes. Kas panangiladawanna iti kinarikut ti panangikabesado iti maysa a lenguahe iti Dumaya tapno maipatarus ti Biblia, insuratna: ‘No adalenmi ti maysa a lenguahe nga us-usaren ti tattao iti sabali a deppaar ti daga, a ti panagpampanunotda naiduma kadakami, ken awan pamalpalatpatan kadagiti ebkas nga us-usarenda, ken dagiti letra ken sasaoda ket interamente a naiduma iti aniaman a pagsasao a naenkuentromin; no awan ti diksionario wenno mangipaawat kadakami ken masapul nga adda bassit matarusanmi iti lenguahe sakbay a mabalinmi ti agpatulong iti lokal a mannursuro—dakkel a trabaho dayta!’8
Iti kasasaad ni Judson, kaipapanannat’ 18 a tawen a nakaan-annad a trabaho. Nayimprenta ti maudi a paset ti Biblia a Burmes idi 1835. Ngem, adu a rigat ti sinagabana iti panagnaedna idiay Burma. Bayat nga agipatpatarus, naakusar nga ages-espia ket iti kasta gistay dua a tawenna iti pagbaludan a napnot’ lamok. Di nagbayag kalpasan a nakaruar, natay gapu iti gurigor ni baketna ken ti balasitangna.
Idi simmangpet ni 25-anyos a Robert Morrison idiay China idi 1807, imbaklayna ti nakarigrigat nga akem a mangipatarus iti Biblia iti [pagsasao nga] Insik, maysa kadagiti karirikutan a naisurat a lenguahe. Limitado laeng ti ammona iti pagsasao nga Insik, nga inrugina nga inadal dua la a tawen sakbayna. Problema pay idi ni Morrison ti linteg dagiti Insik, a kayatda a taginayonen ti pannakaiputputong ti China. Dagiti Insik napawilanda, ken madusada iti ipapatay no isuroda ti lenguaheda kadagiti baniaga. Madusa iti ipapatay ti maysa a baniaga a mangipatarus iti Biblia iti Insik.
Di nagbuteng ngem siaannad nga intuloy ni Morrison ti panangadalna iti lenguahe, a sipapartak a sinursurona. Iti las-ud ti dua a tawen nakapagtrabaho kas agipatpatarus para iti East India Company. Iti aldaw, nagtrabaho iti kompania, ngem sililimed ken naynay a sipepeggad a matakuatan, inasikasona ti pannakaipatarus ti Biblia. Idi 1814, pito a tawen kalpasan ti isasangpetna idiay China, nakasaganan a mayimprenta ti Kristiano a Griego a Kasuratan.9 Lima a tawen kalpasanna, iti tulong ni William Milne, nakompletona ti Hebreo a Kasuratan.
Dakkel daydi a gapuanan—ti Biblia “makapagsaon” iti lenguahe nga us-usaren ti ad-adu a tattao ngem iti aniaman a sabali a lenguahe ditoy lubong. Gapu kadagiti makabael nga agipatarus, simmaruno a naipatarus ti dadduma a lenguahe ti Asia. Ita, addan ti paspaset ti Biblia iti nasurok a 500 a lenguahe ti Asia.
Apay a dagiti lallaki a kas kada Tyndale, Moffat, Judson, ken Morrison nagbannogda iti adu a tawen—inrisgo pay ketdi dagiti dadduma ti biagda—a mangipatarus iti libro para iti tattao a dida am-ammo ken, iti sumagmamano a kaso, para iti tattao nga awan nakasurat a lenguaheda? Sigurado a saan a para iti dayaw wenno pinansial a gunggona. Namatida a ti Biblia Sao ti Dios ket masapul nga “agsao” kadagiti tattao—amin a tattao—iti bukodda a lenguahe.
Mamatikay man wenno saan a ti Biblia isu ti Sao ti Dios, nalabit umanamongkayo a ti espiritu ti kinamanagsakripisio nga imparangarang dagita naanep a nagipatarus pudno a narasayen ditoy lubong. Saan kadi a maikari nga adalen ti libro a makaabbukay iti kasta a kinamanagsakripisio?
[Tsart iti panid 12]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Bilang dagiti lenguahe a nakayimprentaan ti paspaset ti Biblia nanipud 1800
68 107 171 269 367 522 729 971 1,199 1,762 2,123
1800 1900 1995
[Ladawan iti panid 10]
Ni Tyndale bayat nga ipatpatarusna ti Biblia
[Ladawan iti panid 11]
Ni Robert Moffat
[Ladawan iti panid 12]
Ni Adoniram Judson
[Ladawan iti panid 13]
Ni Robert Morrison