ESAR-HADDON

[manipud Asirio, kaipapananna ti “Mangted ni Assur iti Kabsat a Lalaki”].

In-inaudi nga anak ken suno ni Senaquerib nga ari ti Asiria. Iti maysa kadagiti kitikitna paneknekan ni Esar-haddon ti salaysay ti Kasuratan maipapan iti ipapatay ni amana (Isa 37:37, 38), a kunkunana: “‘Naaddaan’ ti kakabsatko iti maysa a natibker a determinasion. Tinallikudanda dagiti didios ket nagaramidda iti kinaranggas, a nanggandatda iti dakes. . . . Tapno maalada ti kinaari pinapatayda ni Senaquerib, ti amada.”​—Ancient Records of Assyria and Babylonia, ni D. Luckenbill, 1927, Tomo II, p. 200, 201.

Kinuna ni Esar-haddon nga isu ket napilin kas nabatad nga agtawid sakbay pay a natay ni amana, ket agparang a nagserbi kas agturay a pannakabagi ti ari idiay Babilonia sakbay a nagbalin nga ari ti Asiria. Kalpasan ti pannakapapatay ni amana, dinakamat ni Esar-haddon a sinurotna idiay Armenia (ti “daga ti Ararat,” 2Ar 19:37) dagiti nangpapatay iti amana, a sadiay ti nangparmekanna kadakuada. Ti opisial a panagturayna ket maikuna a nagpaut iti 12 a tawen.

Iti nasapa a paset ti panagturayna inrugi ni Esar-haddon nga ibangon manen ti Babilonia, a dinadael idi ni Senaquerib. Naibangon manen ti templo ti Esagila ket no maipapan iti mismo a siudad, kuna ni Esar-haddon: “Ti Babilonia. . . binangonko manen, pinalawak, imbangonko iti nakangatngato, pinagbalinko a nangayed.”​—Ancient Records of Assyria and Babylonia, Tomo II, p. 244.

Insalaysay dagiti rekordna ti maipapan kadagiti namilitariaan a panangraut maibusor kadagiti Gimirrai wenno Cimmeriano, a maipagarup a kapkaputotan ni Gomer. (Idiligyo ti Ge 10:2; Eze 38:6.) Rinubbuotna met ti siudad ti Sidon, a nangipasdek iti baro a siudad iti asideg, a pinanagananna iti Kar-Esarhaddon. Iti maysa kadagiti kitikitna, inlanadna ti agarup 20 a basalio nga ar-ari, a pakairamanan ni Manases ti Juda (Menasi ari ti Yaudi).

Ipakita ti rekord iti 2 Cronicas 33:10-13 a ni Manases ket kinautibo “dagiti panguluen ti buyot a kukua ti ari ti Asiria” sa naipan idiay Babilonia. Iti naglabas, adda dagiti agkuna a biddut daytoy a pannakatukoy ti Babilonia, nga ipapanda a Nineve koma ti lugar a pakaipanan ni Manases. Nupay kasta, kas iti nadakamaten, ni Esar-haddon, nga ipakpakita dagiti kitikitna nga isu ket kapanawenan ni Manases, binangonna manen ti Babilonia ket naikuna a “no idilig iti dadduma nga Asirio nga ari, saan unay nga interesado a mangpapintas iti kabeserana, ti Nineve.” (The Interpreter’s Dictionary of the Bible, inurnos ni G. Buttrick, 1962, Tomo 2, p. 125) No bayat ti panagturay ni Esar-haddon a nakautibo ni Manases, saan a pakasdaawan ti pannakaipanna idiay Babilonia, a ti pannakaisublina ket impasindayag unay ni Esar-haddon. Nupay kasta, mapaliiw a ti anak ni Esar-haddon a ni Asurbanipal ket tukoyenna met ni Manases kas adda iti babaenna bayat ti panagturayna.

Ti “Innem a Pulo ket Lima a Tawen.” Idi tiempo ti pannakaibangon manen ti templo idiay Jerusalem, ti dadduma kadagiti di Israelita nga agnanaed iti daga dinakamatda a naipanda idiay Samaria babaen ken “Esar-haddon nga ari ti Asiria.” (Esd 4:2) Ti nagtultuloy a panangyakar dagiti Asirio kadagiti umili idiay Samaria ken manipud iti dayta agingga iti panagturayna ket matmatan ti dadduma kas pamalatpatan iti periodo nga “innem a pulo ket lima a tawen” a nadakamat iti Isaias 7:8 maipapan iti pannakalangalang ti Efraim (agraman ti kabeserana idiay Samaria). Ti kapaut ti tiempo manipud panagturay ni Tiglat-pileser III (a nangirugi iti pannakaidestiero dagiti umili manipud makin-amianan a pagarian ti Israel di nagbayag kalpasan ti padto ni Isaias) agingga iti panagturay ni Esar-haddon ket iwayaanna ti 65-tawen a periodo agingga iti naan-anay a ‘pannakaburakburak’ ti Efraim tapno saanen a maibilang kas maysa nga ili.

Pannakaparmek ti Egipto. Ti naisangsangayan a gapuanan ni Esar-haddon a balligi iti militar isu ti pannakaparmek ti Egipto, nga inabakna ti buyot ti Egipto iti sidong ti Etiope nga agturay a ni Tirhaca (nadakamat kas “ari ti Etiopia” iti 2Ar 19:9) ken innalana ti siudad ti Memfis. Gapuna, innayon ni Esar-haddon iti adu a titulona ti “Ari dagiti ar-ari ti Egipto.”

Nupay ti Egipto ket biningbingay ni Esar-haddon kas nagduduma a distrito ken nangisaad kadagiti Asirio a gobernador a mamangulo kadagiti prinsipe kadagitoy a distrito, iti las-ud ti dua a tawen timmaud ti iyaalsa. Nangyussuat ti Asirio nga ari iti maikadua a kampania a mangduprak iti panagrebelde, ngem natay idiay Haran bayat nga adda iti dalan. Kadagiti kitikitna kinuna ni Esar-haddon: “Mannakabalinak, siak ti kabilgan, maysaak a bannuar, nagdakkelanak, naindaklanak.” (Ancient Records of Assyria and Babylonia, Tomo II, p. 226) Nupay kasta, kas ti amin a sabsabali pay nga imperpekto a tattao, isu ket maysa laeng nga adipen nga iturturayan da Ar-ari Basol ken Ipapatay, a nangalan kenkuana.​—Idiligyo ti Sal 146:3, 4; Ec 9:4; Ro 5:21.

Sakbay ti ipapatayna, nangaramid ni Esar-haddon kadagiti urnos tapno masigurado ti naannayas a panangsublat iti trono babaen ti panangiwaragawagna iti anakna a ni Asurbanipal kas prinsipe a sumuno nga agturay, idinto ta intudingna ti sabali pay nga anakna, ni Shamash-shum-u-kin, nga agbalin nga ari ti Babilonia. Isu nga idi natay ni Esar-haddon, ni Asurbanipal ti simmaruno a nagbalin a monarka ti Asiria.