MIZPA, MIZPE
[kaipapananna ti “Pagwanawanan”].
1. Ti maysa a rehion a nagnaedan dagiti Heveo ken adda iti arisadsad ti Bantay Hermon ket pagaammo kas “daga ti Mizpa.” (Jos 11:3) Ti maysa a paset daytoy a lugar, no saan ket a ti intero a pakabuklanna, mabalin a naawagan met iti “ginget a tanap ti Mizpe.” (Jos 11:8) Mabalbalin a ti “daga ti Mizpa” isu ti rehion iti aglikmut ti Banyas (Cesarea Filipos) iti abagatan ti Bantay Hermon wenno ti tanap iti daya ti Bantay Hermon iti igid ti Wadi et-Teim.
2. Maysa a siudad ti Juda nga adda iti Sefela. (Jos 15:33, 38) Ngem mapagsusupiatan ti eksakto nga ayanna. Ti maysa a naisingasing isu ti Khirbet Safiyeh, agarup 9 km (5.5 mi) iti abagatan ti kadaanan nga Azeca.
3. Maysa a siudad iti teritoria ti Benjamin. (Jos 18:26, 28) Nupay posible a dayta ti Nebi Samwil (a. 8 km [5 mi] iti amianan a laud ti Jerusalem) kas isingasing ti sumagmamano, kunaen ti kaaduan nga isu dayta ti Tell en-Nasbeh (a. 12 km [7.5 mi] iti amianan ti Jerusalem). Agparang a ti Tell en-Nasbeh ti paboran ti interpretasion ti sumagmamano a natakuatan dagiti arkeologo. Kas pagarigan, adda dagiti nasarakan a pagiggaman ti gorgorita, a nakaikitikitan ti ibilbilang ti sumagmamano nga eskolar kas tallo a Hebreo a letra maipaay iti m-s-p, mabalin a napaababa a porma ti Mizpa.
Idiay Mizpa ti naguummongan dagiti amin a mannakirupak a lallaki ti Israel ken sadiay nga inkeddengda nga agtignayda maibusor kadagidiay nakipaset iti ragup a panangrames idiay Gabaa ti Benjamin. Idi nagkedked dagiti Benjamita a mangyawat kadagiti nakabasol a lallaki iti dayta a siudad, bimtak ti nakaro a gubat. Kamaudiananna, gistay natalipupos ti tribu ti Benjamin; 600 laeng a lallaki ti nakatalaw. (Uk 20:1-48) Iti nasapsapa a tiempo, dagiti Israelita nagsapatada idiay Mizpa a saanda nga ited ti annakda a babbai kas assawa dagiti Benjamita. (Uk 21:1) Gapuna, kalpasan ti gubat, masapul nga adda maaramid nga addang tapno mataginayon ti tribu ni Benjamin. Maysa kadagitoy isu ti panangted kadagiti Benjamita iti 400 a birhen a babbai manipud Jabes-galaad. Nadadael ti natedda a populasion dayta a siudad, agsipud ta awan kadagiti agnanaed iti dayta ti napan idiay Mizpa tapno sumuporta iti pannakirupak kadagiti Benjamita.—Uk 21:5-12.
Iti naud-udi a periodo, inummong ni mammadto Samuel ti intero nga Israel ket inkararaganna ida. Iti dayta a gundaway, nagayunar dagiti Israelita ken impudnoda dagiti basolda. Idi nadamag dagiti Filisteo a naguummong idiay Mizpa dagiti Israelita, ginundawayanda ti rimmaut. Ngem riniribuk ni Jehova dagiti kabusor, iti kasta nabalinan dagiti Israelita a parmeken dagita. Mabalbalin a kas panglaglagip iti daytoy a balligi nga inted ti Dios, nangipatakder ni Samuel iti maysa a bato iti nagbaetan ti Mizpa ken Jesana, ket inawaganna dayta iti Ebenezer (kaipapananna ti “Bato ti Tulong”). Kalpasanna, nagtultuloy ni Samuel iti annongenna kas ukom iti Israel, ket bayat dayta tinawen a rinikusna ti Bethel, Gilgal, ken Mizpa. (1Sm 7:5-16) Idi agangay, idi 1117 K.K.P., iti sabali pay a panaguummong idiay Mizpa, ni Samuel inyam-ammona ni Saul kas umuna nga ari ti Israel.—1Sm 10:17-25.
Idi maikasangapulo a siglo K.K.P., ti Mizpa ket binangon ni Ari Asa ti Juda babaen kadagiti materiales a pagbangon a naala idiay Rama, maysa a siudad a napilitan a panawan ni Ari Baasa ti Israel. (1Ar 15:20-22; 2Cr 16:4-6) Agarup tallo a siglo kalpasanna, idi 607 K.K.P., ti nagballigi nga ari ti Babilonia a ni Nabucodonosor dinutokanna ni Gedalias kas gobernador kadagiti Judio a nabatbati iti daga ti Juda. Idiay Mizpa, tinarawidwidan ni Gedalias ti ar-aramid iti dagada. Sadiay a nagtaeng ni mammadto Jeremias. Kasta met, idiay Mizpa ti napanan dagiti nakalasat a papanguluen ti buyot ken dadduma pay a Judio a naiwarawara. Ni Gobernador Gedalias, nupay napakdaaran a nasaksakbay, saan a nagan-annad ket napapatay idiay Mizpa. Nagudas met sadiay dagiti Caldeo ken Judio a naikuyog kenkuana. Kalpasan dayta, natay met ti 70 a simmarungkar a lallaki. Ti bunggoy dagiti mananggudas, nga indauluan ni Ismael nga anak ni Netanias, kinautiboda ti natedda kadagiti umili. Idi kimmamakam ni Johanan nga anak ni Carea, nagtalaw ni Ismael agraman ti walo a lallaki, ngem naispal dagiti kautibo sa naipanda idiay Egipto idi agangay.—2Ar 25:23-26; Jer 40:5–41:18.
Kalpasan ti pannakaidestiero idiay Babilonia, dagiti lallaki ti Mizpa kasta met da Sallun ken Ezer a piprinsipe nakipasetda a nangtarimaan iti pader ti Jerusalem.—Ne 3:7, 15, 19.
4. Maysa a siudad iti daya ti Jordan idiay Galaad (Uk 10:17; 11:11, 29), nalabit isu met laeng ti Mizpa a nadakamat iti Oseas 5:1. Ti Mizpa ti pagtaengan idi ni Jefte. (Uk 11:34) Adda dagiti mangibaga a dayta ket maysa a disso iti Khirbet Jalʽad, wenno maysa a disso iti asideg dayta ken agarup 23 km (14 mi) iti amianan a laud ti Rabba (ʽAmman). Ngem saan a masigurado ti eksakto nga ayanna.
5. Maysa a siudad ti Moab. Bayat nga aglemlemmeng ni David gapu ken Ari Saul, sadiay a pinagnaedna dagiti nagannakna. (1Sm 22:3) Saan a masigurado ti apag-isu nga ayan ti Mizpe. Patien ti sumagmamano nga eskolar a mabalin nga isu met laeng ti Kir ti Moab. (Isa 15:1) Isingasing ti dadduma a dayta ita ti Ruzm el-Mesrife (iti laud nga abagatan-a-laud ti Madaba [nagkauna a Medeba]).