NABONIDO

[manipud Babiloniko a pagsasao a kaipapananna ti “Naitan-ok ni Nebo [maysa a dios ti Babilonia]”].

Kaudian a katan-okan a monarka ti Imperio ti Babilonia; ama ni Belsazar. Maibatay kadagiti cuneiform a teksto, patien ti kaaduan nga isu nagturay iti agarup 17 a tawen (556-539 K.K.P.). Pagay-ayatna ti literatura, arte, ken relihion.

Kadagiti mismo a naikitikit a suratna, kunaen ni Nabonido a natan-ok ti nagtaudanna. Maysa a tapi a nasarakan iti asideg ti kadaanan a Haran mangted pammaneknek a ti ina wenno apong ni Nabonido ket napeklan a pasurot ti dios-bulan a ni Sin. (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 311, 312) Kas ari, napeklan unay ni Nabonido iti panagdaydayaw iti dios-bulan, agpadpada idiay Haran ken idiay Ur, a sadiay daytoy a dios isu ti kangrunaan.​—LADAWAN, Tomo 2, p. 324.

Kadagiti cuneiform a tapi idi maikawalo a tawen ni Nabucodonosor (Nisan 617-Nisan 616 K.K.P.), nailanad ti maysa a Nabu-naʼid kas daydiay “a mangiturturay iti siudad,” ket patien ti sumagmamano a historiador nga isu met laeng daytoy ti Nabonido a nagbalin nga ari idi agangay. Nupay kasta, mabalin a kaipapanan daytoy a nakaub-ubing ni Nabonido idi maisaad iti dayta nga administratibo a saad ken lakay unayen idi marba ti Babilonia, agarup 77 a tawen kalpasanna (539 K.K.P.).

Iti panangisalaysayna kadagiti pasamak iti maika-20 a tawen ni Nabucodonosor (Nisan 605-Nisan 604 K.K.P.), ti Griego a historiador a ni Herodotus (I, 74) deskribirenna ti tulagan a naaramid iti nagbaetan dagiti Lidiano ken dagiti Medo babaen iti maysa a “Labynetus a taga Babilonia” kas manangibabaet. Labynetus ti naibilang nga inaramat ni Herodotus maipaay iti nagan ni Nabonido. Idi agangay, ni Herodotus (I, 188) tinukoyna ni Ciro a Persiano kas makidangdangadang iti anak da Labynetus ken Nitocris.

Iti maysa a libro ti Yale Oriental Series a napauluan Nabonidus and Belshazzar, ni Propesor R. P. Dougherty idatagna ti panangipapan a ni Nitocris ket anak a babai ni Nabucodonosor, ngarud ni Nabonido (Labynetus) ket manugang ni Nabucodonosor. (1929, p. 63; kitaenyo met ti p. 17, 30.) Kalpasanna, ti “anak” da Nitocris ken Nabonido (Labynetus), a dinakamat ni Herodotus, maipagarup nga isu ni Belsazar, a pudno a nakidangadangan ni Ciro. Daytoy nga argumento ti mangilawlawag iti makagapu iti isasagpat ni Nabonido iti trono ti Babilonia. Tumunos met dayta iti salaysay iti Biblia a ni Nabucodonosor natukoy kas ti “ama” ni Belsazar nga anak ni Nabonido (Da 5:11, 18, 22), a no dadduma ti termino nga “ama” kaipapananna ti apong wenno inapo. Daytoy a panangmatmat pagbalinenna ni Belsazar kas apoko ni Nabucodonosor.​—Nupay kasta, kitaenyo ti BELSAZAR.

Simmagpat ni Nabonido iti trono kalpasan ti pannakapapatay ni Labashi-Marduk. Nupay kasta, iti maysa kadagiti naikitikit a suratna, ni Nabonido tinukoyna ti bagina kas ti “nabileg a pannakabagi” da Nabucodonosor ken Neriglissar. Ipasimudaag daytoy nga ibagbagana a nagun-odna ti trono iti nainkalintegan a pamay-an ken isu saan a manangagaw.

Kadagiti kararagna iti dios-bulan, inaig ni Nabonido ti bagina iti inauna nga anakna a ni Belsazar, kas makita iti adu a prisma. (Documents From Old Testament Times, inurnos ni D. W. Thomas, 1962, p. 73) Ipakita ti maysa a naikitikit a surat nga iti maikatlo a tawenna, sakbay ti ipapanna iti maysa a kampania a nagbanag iti pannakaparmek ti Tema idiay Arabia, ni Nabonido dinutokanna ni Belsazar iti kinaari idiay Babilonia. Ipamatmat ti isu met laeng a kitikit a ni Nabonido napagrurodna dagiti tattao iti imperiona babaen ti panangipamaysana iti panagdaydayaw iti dios-bulan ken babaen ti saanna nga ipapan idiay Babilonia tapno rambakanna ti piesta ti Baro a Tawen. Ti dokumento a pagaammo kas ti Cronica ni Nabonido kunaenna nga iti maika-7, maika-9, maika-10, ken maika-11 a tawen ti panagturayna, adda idi ni Nabonido iti siudad ti Tema. Iti tunggal gundaway, nailanad dagitoy a sasao: “Ti ari saan nga immay iti Babilonia [maipaay kadagiti seremonia iti bulan ti Nisanu]; ti (ladawan ti) dios a ni Nebo saan nga immay iti Babilonia, ti (ladawan ti) dios a ni Bel saan a rimmuar (iti Esagila iti panagmartsa), ti piesta [ti Baro a Tawen ket naikkat].” (Ancient Near Eastern Texts, p. 306) Gapu iti dadaelen a kasasaad ti dokumento, saan a kompleto ti rekord maipapan iti dadduma a tawen.

Maipapan iti nalasbang a siudad ti Tema, nairekord iti sabali pay a paset ti reperensia: “Pinapintasna ti ili, binangonna (sadiay) [ti palasiona] a kas ti palasio idiay Su·an·na (Babilonia). (Ancient Near Eastern Texts, p. 313) Agparang nga idiay Tema ti nangipasdekan ni Nabonido iti naarian a pagtaenganna, ket ipakita ti dadduma a teksto a dagiti sangkakuyogan a managbiahe a naglugan kadagiti kamelio nagipanda sadiay kadagiti pagtaraon manipud Babilonia. Nupay saanna nga inibbatan ti saadna kas ari ti imperio, ni Nabonido intalekna ken Belsazar ti pannakatarawidwid ti gobierno ti Babilonia. Yantangay ti Tema ket maysa a nagsapalan a siudad nga adda kadagiti nagkauna a ruta dagiti sangkakuyogan a managbiahe, a kadagita a naidaliasat dagiti balitok ken especia a lumasat iti Arabia, ti panaginteres ni Nabonido iti dayta mabalin a nagutugot gapu iti ekonomia wenno mabalin a naibatay kadagiti banag a nainaig iti namilitariaan nga estratehia. Naidatag met ti singasing a ti pannakatarawidwid ti ar-aramid ti Babilonia babaen iti anakna ket imbilangna a pagsayaatan iti politika. Ti dadduma pay a banag, a kas ti makapasalun-at a klima ti Tema ken ti kinalatak ti panagdaydayaw iti bulan idiay Arabia, ti naikuna pay kas posible a motibo no apay a ni Nabonido kinaykayatna ti Tema.

Awan magun-odan nga impormasion no maipapan iti ar-aramid ni Nabonido iti nagbaetan ti maika-12 a tawenna ken ti maudi a tawenna. Iti panangpadpadaanna iti iraraut dagiti Medo ken dagiti Persiano iti sidong ni Ciro a Dakkel, nakialiansa ni Nabonido iti Imperio ti Lidia ken iti Egipto. Ti Cronica ni Nabonido ipakitana a nagsubli ni Nabonido idiay Babilonia iti tawen nga iraraut ti Medo-Persia, bayat a maramrambakan idi ti piesta ti Baro a Tawen ket ti nadumaduma a didios ti Babilonia maiserserrek iti siudad. Maipapan iti iyaabante ni Ciro, kunaen dayta a Cronica a, kalpasan ti panagballigi idiay Opis, kinautibona ti Sippar (a. 60 km [37 mi] iti amianan ti Babilonia) ket “nagtalaw ni Nabonido.” Kalpasanna, sumaruno ti salaysay maipapan iti pannakaparmek ti Babilonia babaen iti Medo-Persia, ket naikuna nga apaman a nakasubli sadiay ni Nabonido, isu napagbalin a kas balud. (Ancient Near Eastern Texts, p. 306) Dagiti surat ni Berossus, padi a taga Babilonia idi maikatlo a siglo K.K.P., isalaysayda a ni Nabonido napan nakibakal kadagiti buyot ni Ciro ngem naabak. Ibaga pay dagitoy a ni Nabonido nagkamang idiay Borsippa (adda iti abagatan nga abagatan-a-laud ti Babilonia) ket, kalpasan a narba ti Babilonia, ni Nabonido simmuko ken Ciro ket naibelleng idiay Carmania (iti makin-abagatan a Persia) idi agangay. Daytoy a salaysay tumunos iti rekord ti Biblia iti Daniel kapitulo 5, a mangipakpakita a ni Belsazar ti agak-akem nga ari idiay Babilonia idi tiempo ti pannakaduprak dayta.

No maipapan iti kaawan ti aniaman a direkta a pannakadakamat ni Nabonido iti kapitulo 5 ti Daniel, maimutektekan koma a manmano laeng a pasamak sakbay ti pannakarba ti Babilonia ti dineskribir ni Daniel, ket sumagmamano laeng a sasao ti naaramat a pangibinsabinsa iti aktual a pannakarpuog ti imperio. Nupay kasta, ti panagturayna ket nabatad a naipakita iti Daniel 5:7, 16, 29, a sadiay ni Belsazar ituktukonna ken Daniel a pagbalinenna a maikatlo nga agturay iti pagarian, mangipasimudaag a ni Nabonido ti umuna ket ni Belsazar ti maikadua. Gapuna, kinuna ni Propesor Dougherty: “Ti maikalima a kapitulo ti Daniel mabalin nga ibilang a tumunos iti kinapudno a ni Nabonido saan a pulos nadakamat iti salaysay, ta kasla awan pannakiramanna kadagiti pasamak a timmanor idi a ni Gobryas [a nangidaulo iti buyot ni Ciro] simrek iti siudad.”​—Nabonidus and Belshazzar, p. 195, 196; kitaenyo met ti p. 73, 170, 181; kitaenyo ti Da 5:1, Rbi8 ftn.

Ania a talaga ti linaon ti Cronica ni Nabonido?

Maawagan met iti “Cronica da Ciro ken Nabonido” ken “Ti Tapi ni Ciro a Nakailanadan Dagiti Rekord ti Pakasaritaan,” daytoy ket ribak a tapi a damili a nakadulin itan iti British Museum. Kangrunaanna, iladawan dayta dagiti kapatgan a pasamak iti panagturay ni Nabonido, ti kaudian a katan-okan a monarka ti Babilonia, agraman ti ababa a salaysay maipapan ti pannakatnag ti Babilonia kadagiti buyot ni Ciro. Nupay awan duadua a sigud a naggapu idiay Babilonia ken naisurat iti cuneiform nga estilo ti panagsurat ti Babilonia, dagiti eskolar a nangamiris iti estilo ti panagsurat iti dayta kunaenda a mabalin a naggapu iti maysa a tiempo bayat ti Seleucido a panawen (312-65 K.K.P.), ngarud dua a siglo wenno nasursurok pay kalpasan ti kaaldawan ni Nabonido. Maibilang dayta a gistay pudpudno a maysa a kopia ti maysa nga immun-una a dokumento. Ti wagas a pannakailanad daytoy a cronica ket kasta unay ti panangipadayawna ken Ciro idinto ta laisenna ni Nabonido, iti kasta maipagarup nga aramid dayta ti maysa a Persiano nga eskriba, ken iti kinapudnona, natukoy kas “Persiano a propaganda.” Nupay mabalin a kasta ti kasasaad, pagarupen dagiti historiador a mapagtalkan latta dagiti detalyado nga impormasion a linaon dayta.

Iti laksid ti kinaababa ti Cronica ni Nabonido​—agarup 14 cm (5.5 pul.) ti kaakaba daytoy a tapi iti kaakabaan a pasetna ken agarup kasta met laeng ti kaatiddogna​—dayta pay laeng ti adda a kakompletuan a cuneiform a rekord maipapan iti pannakarba ti Babilonia. Iti maikatlo kadagiti uppat a binatog dayta, mangrugi iti linia 5, kastoy ti mabasa kadagiti benneg a nainaig iti dayta a pasamak: “[Maikasangapulo ket pito a tawen:] . . . Iti bulan ti Tasritu, idi rinaut ni Ciro ti buyot ti Akkad idiay Opis iti Tigris, immalsa dagiti agnanaed iti Akkad, ngem isu (ni Nabonido) inkisapna dagiti natikaw nga agnanaed. Iti maika-14 nga aldaw, naala ti Sippar nga awan napasamak a gubat. Nagtalaw ni Nabonido. Iti maika-16 nga aldaw, ni Gobryas (Ugbaru) a gobernador ti Gutium ken ti buyot ni Ciro sinerrekda ti Babilonia nga awan napasamak a gubat. Kalpasanna, nakemmeg ni Nabonido idiay Babilonia idi nagsubli (sadiay). . . . Iti bulan ti Arahshamnu, iti maika-3 nga aldaw, simrek ni Ciro iti Babilonia, ket iti sanguananna naidarnap dagiti nalangto a saringit​—ti ‘Talna’ (sulmu) naipasdek iti siudad.”​—Ancient Near Eastern Texts, p. 306.

Maimutektekan koma a ti sasao a “Maikasangapulo ket pito a tawen” saan nga agparang iti tapi, yantangay nadadael dayta a paset ti teksto. Dagitoy a sasao ket innayon dagiti managipatarus agsipud ta patienda a ti maika-17 a tawen ti panagturay ni Nabonido isu ti maudinan. Gapuna, impapanda a ti pannakarba ti Babilonia napasamak iti dayta a tawen ti panagturayna ket, no saan a nadadael ti tapi, dagidiay a sasao agparangda koma iti espasio a nadadaelen. Uray pay no at-atiddog ti panagturay ni Nabonido ngem iti pagarupen ti kaaduan, saan a balbaliwan daytoy ti maakseptaren a petsa a 539 K.K.P. kas tawen a pannakarba ti Babilonia, ta adda sabsabali pay a gubuayan ti impormasion a mangpaspasingked iti dayta a tawen. Nupay kasta, uray kaskasano, daytoy a kinapudno saanna a kissayan ti pateg ti Cronica ni Nabonido.

Nupay naawan ti tawen, kaskasdi a ti bulan ken aldaw ti pannakarba ti siudad addada iti nabatbati a teksto. Dagitoy ti inusar dagiti sekular a kronologo iti panangpattapattada a ti maika-16 nga aldaw ti Tasritu (Tisri) ket agtinnag iti Oktubre 11 iti kalendario a Julian, ken Oktubre 5 iti kalendario a Gregorian, iti tawen 539 K.K.P. Yantangay daytoy ti maakseptaren a petsa, nga awan pammaneknek a maisupiat iti dayta, mausar la unay kas nakapatpateg a petsa iti panamagtunos iti sekular a pakasaritaan ken ti pakasaritaan iti Biblia.​—Kitaenyo ti KRONOLOHIA.

Makapainteres, kunaen ti Cronica maipapan iti daydi rabii a pannakarba ti Babilonia: “Ti buyot ni Ciro sinerrekda ti Babilonia nga awan napasamak a gubat.” Nalablabit kayat a sawen daytoy nga awan ti sapasap a dangadang ken makitunos iti padto ni Jeremias a ‘sumardeng a makirupak dagiti nabileg a lallaki ti Babilonia.’​—Jer 51:30.

Makapainteres met dagiti nabatad a pannakatukoy ni Belsazar iti Cronica. Nupay saan nga espesipiko a nainaganan ni Belsazar, iti lawag dagiti naud-udi a paset ti Cronica (bin. II, linia 5, 10, 19, 23), ti binatog 1, linia 8, ket imbuksilan ni Sidney Smith, iti librona a Babylonian Historical Texts: Relating to the Capture and Downfall of Babylon (London, 1924, p. 100), kas mangipakpakita a ni Nabonido intalekna ken Belsazar ti kinaari, a pinagbalinna nga agturay a kaduana. Maulit-ulit a dakamaten ti Cronica a ti ‘sumuno nga agturay ket adda idiay Akkad [Babilonia]’ idinto ta ni Nabonido adda idiay Tema (iti Arabia). Nupay kasta, ti saan a pannakadakamat ti nagan ni Belsazar wenno uray ti saan a pannakatukoy ti ipapatayna iti Cronica ni Nabonido saanna a pulos pagbalinen a mapagduaduaan ti kinaumiso ti naipaltiing a libro ti Daniel, a sadiay maminwalo nga agparang ti nagan a Belsazar ket ti ipapatayna ti pagnguduan ti nalawag a salaysay maipapan ti pannakaduprak ti Babilonia kas naisalaysay iti kapitulo 5. Maisupadi ketdi, annugoten dagiti eksperto iti cuneiform a ti Cronica ni Nabonido napalalo ti kinaababana. Kanayonanna pay, kas nadakamaten, patienda a naisurat dayta tapno mangibabain ken Nabonido, saan a tapno mangipaay iti detalyado a historia. Kinapudnona, kas kunaen ni R. P. Dougherty iti sinuratna a Nabonidus and Belshazzar (p. 200): “Ti salaysay ti Kasuratan mabalin nga ikeddeng kas nasaysayaat agsipud ta aramatenna ti nagan a Belsazar.”​—Dakami ti nangyitaliko.

Nupay nakaro ti dadael ti binatog 4 iti Cronica, kunaen dagiti eskolar manipud iti nabatbati a pasetna a ti dakdakamatenna ket maipapan iti naud-udi a pannakalakub ti Babilonia babaen ti sumagmamano a manangagaw. Ti immuna a kasta a pannakalakub ti Babilonia a simmaruno ken Ciro ket maipagarup a bayat daydi iyaalsa ni Nabucodonosor III, wenno ni Nidintu-Bel, nga agkunkuna nga anak ni Nabonido. Isu naabak idi tawen nga isasagpat ni Dario I iti trono iti maudi a paset ti 522 K.K.P.