SIDON, DAGITI SIDONIO
Ni Sidon nga inauna nga anak ni Canaan ti nagtaudan dagiti Sidonio. Ti nagan ti sasangladan nga ili ti Sidon ket manipud iti nagan ti inapoda, ket adu a tawen a dayta ti kangrunaan a siudad dagiti Feniciano, kas awag dagiti Griego kadagiti Sidonio. Ti siudad ket pagaammo ita kas Saida.
Adda met kolonia dagiti Sidonio iti agarup 35 km (22 mi) iti abagatan ti Sidon ket inawaganda dayta iti Tiro. Idi agangay, nalatlataken ti Tiro ngem ti Sidon iti adu a pamay-an, ngem pagaammo latta dayta kas pagnanaedan dagiti Sidonio. Ti ari ti Tiro no dadduma ket naawagan “ari dagiti Sidonio” (1Ar 16:31), ket masansan nga agkadua a nadakamat ti Tiro ken Sidon iti padto. (Jer 25:22; 27:3; 47:4; Joe 3:4; Zac 9:2) Iti nagbaetan dagitoy dua a siudad, masarakan ti ili ti Sarepta “a kukua ti Sidon” ket sadiay ti maysa a balo a babai tinaraonanna ni Elias bayat ti naunday a nakaro a bisin.—1Ar 17:9; Lu 4:25, 26.
Sigud a naibilang ti Sidon kas makin-amianan a beddeng dagiti Canaanita a nasion. (Ge 10:19) Kalpasan a naparmek ni Josue ti ar-ari iti makin-amianan a Canaan (a nakamat agingga iti “aduan umilina a Sidon” iti amianan), nabingbingay ti daga kadagiti siam ket kagudua a tribu a saan pay nga immawat iti bingay. Iti daydi a tiempo, saan pay a naala ti daga a sakup ti Sidon. (Jos 11:8; 13:2, 6, 7; Nu 32:33) Naited iti Aser dagiti tanap iti igid ti baybay iti mismo nga abagatan ti Sidon, ket kas naipadton, ti ungto ti teritoria ti Zabulon ket ‘tumurong iti Sidon,’ kayatna a sawen, iti makin-amianan a paset ti Naikari a Daga. (Jos 19:24, 28; Ge 49:13) Nupay kasta, nakipagnaed lattan dagiti Aserita iti tengnga dagiti Sodonio imbes a pagtalawenda dagita manipud teritoria nga intuding kadakuada ti Dios. (Uk 1:31, 32; 3:1, 3) Bayat ti panawen ti Uk-ukom, pinarmek ti tribu ni Dan ti siudad ti Lais, mabalin a maysa a kolonia dagiti Sidonio, ket pinanagananda dayta iti Dan. Nalawag a saanda a narigatan a nangparmek iti dayta agsipud ta ‘naulimek ken awan pakibibiangan’ dagiti umili, isu a saanda a naisaganaan ti iraraut. (Uk 18:7, 27-29) Nadakamat met ti Sidon mainaig iti panagsensus idi kaaldawan ni David.—2Sm 24:6.
Yantangay ti dua kadagiti manmano laeng a sasangladan iti igid ti baybay ti Fenicia ket adda idiay Sidon, nagbalin dayta a dakkel a paglakuan a nagdadaponan dagiti sangkakuyogan a managbiahe ken nangisukatanda kadagiti tagilakoda maipaay kadagiti bambanag nga inyeg dagiti barko a nagdaliasat iti Mediteraneo. Adda dagiti Sidonio a nabaknang a komersiante, nasigo a lumalayag, ken naandur a gumagaud. (Isa 23:2; idiligyo ti Eze 27:8, 9.) Nagdindinamag met dagiti Sidonio gapu ta nalaingda nga agaramid iti sarming ken agabel ken agtina iti lupot. Nalatakda met gapu iti laingda nga agtroso ken agaramid iti tabla.—1Ar 5:6; 1Cr 22:4; Esd 3:7.
Sidonio a Relihion ken Dagiti Imbungana. Ti relihion dagiti Sidonio ket nalulok, a ti kangrunaan a paset ti panagdaydayawda ket dagiti naalas ken naderrep a seksual a panagragragsak mainaig iti diosa a ni Astoret. Gapu ta impalubos dagiti Israelita nga agtalinaed dagiti Sidonio iti tengngada, nasiluanda nga agdaydayaw iti ulbod a didiosda idi agangay. (Uk 10:6, 7, 11-13) Ti sumagmamano kadagiti ganggannaet a babbai nga inasawa ni Solomon ket Sidonio, ket dagitoy ti nangituggod iti ari a sumurot iti makarimon a diosa ti kinabunga a ni Astoret. (1Ar 11:1, 4-6; 2Ar 23:13) Inaramid met ni Ari Acab no ania ti dakes kadagiti mata ni Jehova babaen ti panangasawana ken Jezebel, ti anak ti maysa a Sidonio nga ari. Kalpasanna, sireregget nga intandudo ni Jezebel ti ulbod a panagdaydayaw iti Israel.—1Ar 16:29-33; 18:18, 19.
Naipainum kadagiti Sidonio ti pungtot ni Jehova, umuna idi nangngegda dagiti pammakdaar dagiti mammadtona, ken idi nadadaelda iti im-ima dagiti taga Babilonia ken ti sabsabali pay. (Isa 23:4, 12; Jer 25:17, 22; 27:1-8; 47:4; Eze 28:20-24; 32:30; Joe 3:4-8; Zac 9:1-4) Sigun iti sekular a pakasaritaan, ti Sidon ket nagsisinnublatan nga inturayan dagiti imperio ti Babilonia, Persia, Grecia, ken Roma.
Pakasaritaan Dagiti Sidonio Idi Umuna a Siglo K.P. Nupay rinuker ti wagas ti panagdaydayaw dagiti Sidonio, ti kakaro ti basolda ket saan a kas iti naaramidan ti nasubeg nga Israel. Gapuna, kinuna ni Jesus a nalaglag-an ti lak-amen dagiti umili ti Sidon inton Aldaw a Panangukom ngem dagidiay Judio a taga Corazin ken Betsaida a nangilaksid ken Jesus kas Mesias. (Mt 11:20-22; Lu 10:13, 14) Idi agangay, bayat nga agdaldaliasat ni Jesus iti distrito iti aglikmut ti Sidon, maysa a babai a taga Fenicia ti nangiparangarang iti pammati kenkuana. (Mt 15:21-28; Mr 7:24-31) Nupay kasta, awan duadua a Judio wenno proselita ti kaaduan kadagiti ‘bunggoy’ nga inagasan ni Jesus idi damo, a sumagmamano kadakuada ti naggapu iti aglikmut ti Tiro ken Sidon. (Mr 3:7, 8; Lu 6:17) Iti damo a panagdaliasat ni Pablo idiay Roma kas maysa a balud, napalubosan a mangsarungkar kadagiti kakabsat idiay Sidon.—Ara 27:1, 3.
Saan a dinakamat ti historia no apay a ‘nagragut ni Herodes Agripa I a makirupak’ kadagiti Sidonio, nga inab-abastuanna idi iti taraon. Idi dimteng ti naituding nga aldaw a panangrisut ni Herodes iti bambanag sa pinadayawan isuna dagiti Sidonio kas agsasao nga addaan iti “timek ti maysa a dios, ket saan a timek ti tao,” isu kinabil ti anghel ni Jehova ket dagus a kinnan dagiti igges.—Ara 12:20-23.