Maiyurnosto Aya dagiti Tattao ti Agasna
NANIPUD pay idi kas ipakita ti historia, kankanayonen a nawaswas dagiti katulagan a maigapu iti inaagum a nasional a pagayatan. Kasta met, saanda a nalapdan ti gubat.
“Nanipud pay idi nagtitipon dagiti tattao kadagiti tribo,” insurat ni Laurence W. Beilenson iti librona a The Treaty Trap, “dagiti katulagan iti kappia kankanayonen a maipakpakuyog iti gubat. Ngem dayta ti pangawis dagiti etiketa a dagiti katulagan iti kappia ti maipagpagarup a mainaig iti kappia ket ti kaawanda mainaig iti gubat. Daytoy ti nangiturong kadagiti dadduma a managkomento a mangibaga nga agsipud ta ti gubat nagbalinen a nakapegpeggad, nainkalintegan ti panagpannuray kadagiti katulagan tapno malapdan dayta. Ti konklusion, nupay kasta, dina suroten dayta a pagarup. Ti nuklear a gubat maysanto a kalamidad, ngem ti laeng historikal a kapadasan ti mangiwanwan no dagiti katulagan lapdandanto ti gubat.”
Agpaut Kadi dagiti Katulagan?
Ti historikal a rekord ipakitana a dagiti katulagan saanda a lapdan ti pannakigubat. “Amin dagiti nasnasion ti mapapatin a managlabsing kadagiti katulagan,” kuna ni Beilenson. Ket nupay no ti gagangay nga umili makasarak iti pannakaipaalagad iti pangngeddeng ti korte a maibusor iti pananglabsing iti katulagan iti uneg ti nasionda, saan a kastoy ti kasasaad no dagiti katulagan iti nagbabaetan dagiti nasnasion ti malabsing. Ti gubat ti mabalin pay a pagturongan a kas epektibo a remedio.
Ket saan met a nabaelan dagiti internasional a pangukoman a risoten dagiti panagsusuppiat ken taginayonen ti sangalubongan a kappia. Ti International Court of Justice (ti hudisial nga ahensia iti Naciones Unidas, a masansan matuktukoy a kas ti Korte ti Lubong), kas pangarigan, dina maipaalagad dagiti pangngeddengna. Imbes ketdi, dayta ti agpannuray iti kapanunotan ti lubong ken ti moral a pannakaawis. Adu a nasnasion ti agkedked a mangawat iti autoridad ti Korte a kas inkapilitan a mangrisot kadagiti panagsusuppiat. Ket sigun iti paglintegan ti Korte ti Lubong, ti maysa a nasion mabalinna ti agkedked a mausisa babaen iti dayta babaen iti panangibagana a nasaksakbay sakbay a maipan ti partikular a kaso iti Korte.
Ti ad-adda pay a mangpakaro iti parikut isu ti kinapudno a dagiti nasnasion ti nangnangruna a sensitibo maipapan kadagiti bambanag a mabalin a mangapektar iti kinaturayda. Kas banagna, kasta unay ti panagdanagda no maar-aramid dagiti katulagan, a masansan nga aramidenda dayta kadagiti pagsasao a mangipalubos iti panangliklik no ti kinaturayda ti malapdan. “Dagiti katulagan ti masansan a maaramid kadagiti saan a nalawag a sasao,” kuna ti The Encyclopedia Americana. “Dagiti paglintegan iti panangipatarus adu unay . . . ngem awan ti kaaduan a maawat a pamay-an iti umiso a panangiyaplikar iti aniaman kadakuada. . . . Gapuna dagiti saan a panagtutunos no maipapan iti umiso a kaipapananna ti tumaud, ket dagiti ibabales a pananglabsing iti katulagan ti gagangayen.” Kas panangikuna naminsan, ni Charles de Gaulle, dati a presidente iti Francia: “Dagiti katulagan kaslada la agtutubo a babbai ken rosas. Agtalinaedda agingga iti panagpautda.” Kalpasanna, iti panangadawna ma nipud iti Les Orientales ni Victor Hugo, kinuna na pay: “Ket nakaad-adun nga agtutubo a babbai ti nakitak a natay.”
Kasasaad iti Napeggad a Panawentayo
A ti tiempotayo ti iturayanto dagiti natangsit, naagum a tattao a saan a tumulok nga umanamong wenno mangtungpal kadagiti sasaoda nabayagen a naipadto idiay Biblia. Idiay 2 Timoteo 3:1-5 mabasatayo: “Ammuem daytoy, nga iti maudi nga al-aldaw umaydanto dagiti napeggad a panawen a narigat a pakilangenan. Ta ti tattao agayatdanto iti bagbagida, managayat iti kuarta, managpasindayaw, napalangguad, managtabbaaw, nasukir kadagiti dadakkelda, awan panagyamanda, saanda a nasungdo, awananda iti dungngo a nakayanakan, narigat ida a kasarsarita, managpadpadakes, awananda iti panagteppel, nauyongda, awananda iti ayat iti kinasimbeng, mangliliput, nasubeg, natangsit, managayat iti ragragsak imbes nga agayatda iti Dios, nga adda langa ti nadiosan a debosion kadakuada ngem libakenda ti pannakabalin dayta; ket umadayoka kadagitoy.”
Dagitoy a “maudi nga al-aldaw” nangrugi iti daytoy a siglo—idi 1914, a naikadua iti umuna a gubat sangalubongan—ket nagtultuloy agingga iti agdama a tiempo. Ti kinapudno ti padto ti Biblia ti sititibker a pinaneknekan dagiti historikal a rekord. Gaput’ pannakakigtot iti kinakaro ti Dakkel a Gubat, kas pangawag idi iti dayta, dagiti nasnasion inkagumaanda ti nangiyurnos iti panagtutulag a mabalin a manglapped iti sabali a gubat a kasta met laeng ti kadakkelna. Sakbay ti gubat, awan pay ti katulagan a sapasap a mangiparit iti gubat wenno aniaman nga organisasion a maipaay iti panangipaalagad iti kappia. Gapuna dagiti agtuturay iti lubong sinapulda ti mangaramid kadagiti panagtutulag iti nagbabaetan dagiti nasnasion tapno maipasigurado ti sangalubongan a kappia.
Ti Katulagan iti Liga dagiti Nasnasion ket maysa a kari a dagiti miembro a nasnasion masapul a suportaranda ken salaknibanda iti maysa ken maysa ken saanda a makigubat, malaksid iti panangidepensa iti bagida met laeng, ken kalpasan laeng iti panangiyawatda iti suppiat iti Konsilio iti Liga a maipaay iti pannakarisot ken panangipalubos iti tallo a bulan a panagpalamiis. Daytat’ nagepekto idi 1920. Dagiti katulagan iti Locarno, isu a naipaalagad idi 1926, ti napadayawan a kas “panagballigi iti kappia ken kinatalged” kadagiti Europeo a nasnasion. Ti Pact of Paris, a maawagan met iti Kellogg-Briand Pact, dina inawat “ti pamuspusan a makigubat.” Dayta maysanto a katulagan ti adu a nasnasion a mabalin a balbaliwan dagiti amin a nasnasion. Pormal a naiwaragawag dayta idi 1929, ket kamaudiananna pinirmaan dagiti 63 a nasnasion a nagtutulag a mangrisot kadagiti suppiatda babaen laeng iti “natalna a pamay-an.” Adu a sabsabali a katulagan ti naaramid bayat iti dayta a tiempo, a nangiturong kadagiti adu a mangipagarup a ti gubat banagen a napalabas. Ngem saan a nagbayag a kaaduan kadagidiay a nasnasion ti naigamer manen iti sabali a gubat sangalubongan.
Gapuna, ngarud, mabalin kadi dagiti tattao ti mangiyurnos iti kappia? Ti historikal a rekord ken paspasamak iti lubong ita sumungbat iti SAAN! Kas pananggupgop ti autor a ni Beilenson: “Kalpasan ti panangdadael ti Gubat Sangalubongan I, dagiti estadista nangaramidda iti kabibilgan pay laeng a papeles a naaramid a maipaay iti kappia. Dina linapdan kas pananglais ti di panangikankano kadagiti katulagan a kas ti aniaman a panawen ti historia, wenno ti kasta unay a panangdadael iti Gubat Sangalubongan II wenno dagiti sabsabali a babassit a gubgubat nanipud idi. Nupay adda ti katulagan iti Naciones Unidas, dagiti nasnasion nagtalinaedda a saan nga agtutunos.”
Ita, agsipud ta ti sangatauan “narigat ida a kasarsarita” kas impadto ti Biblia, awan ti kaaduan a katulagan iti kappia ket ti lubong agbibiag iti sidong iti panagbuteng. Dayta kadi kaipapananna nga awanen ti namnama a maipaay iti napeggad a panawentayo? No adda agas, sadino ti pagpannurayan dayta?
[Ladawan iti panid 5]
“Dagiti katulagan . . . agtalinaedda agingga iti panagpautda”