Cesarea ken Dagiti Immuna a Kristiano

TI KADAANAN a siudad iti igid ti baybay iti Cesarea, nga imbangon ni Herodes a Dakkel sakbay la unay ti pannakaipasngay ni Jesu-Kristo, isu ti lugar ti adu a nasarakan ti arkeolohia iti nabiit pay. Ti “King Herod’s Dream,” maysa nga eksposision kadagitoy a nasarakan, ket maipaspasiaren iti Norte America.a

Nagun-odan ni Herodes ti pabor ti emperador ti Roma a ni Ceasar Augustus. Gapuna, inawaganna ti siudad ti Cesarea (a kaipapananna, “Kukua ni Cesar”) ken ti puertona a Sebastos (Griego a maipaay iti “Augustus”). Dagiti trabahador ni Herodes nangibangonda ti nakaskasdaaw a pantalan iti nalabit sangagasut a barko, ket nangibangonda iti natan-ok a templo nga addaan iti dakkel a ladawan a maipaay iti panagdayaw iti emperador.

Administrasion ti Roma

Ti Cesarea nagbalin nga opisial a pagtaengan dagiti prokurador ti Roma​—dagiti lallaki a nangituray iti Judea. Ti Cesarea isu ti sentro ti napolitikaan ken namilitaran nga ar-aramid ti Roma. Sadiay a nagbalin ti namilitaran nga opisial a ni Cornelio ken “dagiti kakabagianna ken nasinged a gagayyemna” nga immuna a di nakugit a saan a Judio a nangawat iti Kinakristiano. (Aramid, kapitulo 10) Ti ebanghelisador a ni Felipe napan idiay Cesarea; kasta met ni apostol Pedro. Dadduma a barko nga inusar ni apostol Pablo iti panagbaniagana a kas misionero ti simmanglad idiay pantalan ti Cesarea. Ket agarup idi tawen 56 K.P., ni Pablo ken ni Lucas nagnaedda iti balay ni Felipe, a nalawag a nagnaed sadiay ket dagiti uppat nga annakna a babbai nagserbida met iti Dios.​—Aramid 8:40; 12:18, 19; 18:21, 22; 21:8, 9.

Idiay Cesarea a naiyeg ni Pablo tapno agparang iti gobernador ti Roma a ni Felix. Sadiay met nga inyebkas ni Pablo dagiti nalatak a sasaona ken ni Festus: “Agapelarak ken Cesar!”​—Aramid, kapitulo 23-26.

Ti Eksposision

No sumrekka ditoy nga eksposision, sanguem ti ladawan ni Tyche, ti diosa ti Cesarea. Ti naganna kaipapananna “Gasat” wenno “Naimbag a Gasat.” Nupay kasta, dagiti Kristiano sadiay saanda nga agtalek iti diosa ti gasat no di ket iti pudno a Dios, ni Jehova. Addaanda met iti pammati ken Jesu-Kristo, ti pinadas a papatayen ni Ari Herodes.

Iti sumaganad a dua a kuarto, makitayo no kasano a nasarakan dagiti arkeologo dagiti bambanag a masarakan idiay Cesarea ken no kasano ti pannakaibangon ti pantalan. Kalpasanna, idiay maikapat a kuarto, makitayo ti ladawan ti maysa kadagiti kangrunaan a nasarakanda idiay Cesarea. Dayta ti pagaammo laeng a surat ti gobernador a Romano isu a nakaisaklangan ni Jesu-Kristo. Mabasa ti surat: “Poncio Pilato, agturay iti Judea.”

Kasta met iti daytoy a kuarto adda dua a babassit a sinsilio a tanso a pudno a makapainteres. Ti umuna (iti kannawan) addaan iti surat: “Tawen dos iti pannakawayawaya ti Zion.” Iti maikadua adda dagiti sasao a: “Tawen kuatro agingga iti pannakasubbot ti Zion.” Pinetsaan dagiti eskolar dagitoy a sinsilio a 67 K.P. ken 69 K.P. Ti “pannakawayawaya” a matuktukoy isu ti panawen a panangtengngel dagiti Judio iti Jerusalem, kalpasan ti panangisanod ni Cestius Gallus iti umat-atake a puersa Romano idi tawen 66 K.P.

Dayta a panagsanod ti namagbalin a posible iti panagtalaw manipud iti Jerusalem. Dagiti tattao a namati ken Jesus timmalawda, ta espisipiko a kinunana: “Ngem inton makitayo ti Jerusalem a nalikmut kadagiti buybuyot ammuenyo a ti pannakarbekna asidegen. Dagiti adda iti Judea aglemmengda koma kadagiti bambantay, ket dagiti adda iti tengnga pumanawda, ket dagiti adda kadagiti talon saanda koma a sumrek kenkuana.” (Lucas 21:20, 21) Nalawag, dagiti nangaramid kadagitoy a sinsilio ti “balligi” bassit laeng ti pannakaammoda iti agur-uray a pannakadadaelda!

Idi tawen 70 K.P., nagsubli ti armada a Romano, pinarmekna ti Jerusalem, ket dinadadaelna ti templo. Sigun ken ni Josephus, dagitoy pinapatayda ti nasurok a maysa a milion a tattao a naguurnong iti siudad a maipaay iti Paskua. Ti heneral a Romano a ni Tito ti nangselebrar itoy a balligi​—ken ti kasangay ti kabsatna a lalaki a ni Domitian​—babaen kadagiti panagay-ayam idiay ampiteatro ti Cesarea. Adda 2,500 a balud a naipalladaw kadagiti atap nga animal, napuoran, wenno napapatay kadagiti ay-ayam dagiti gladiador.

Ti sumaganad a kuarto ti eksposision naglaon iti ladawan dagiti adut’ barukongna a diosa ti kinabunga a ni Artemis iti Efeso. Daytoy isu met laeng ti diosa a dagiti agrukbab kenkuana nagderraawda idiay Efeso idi a ti panangasaba ni Pablo ti namagbalin kadagiti adu a nangilaksid iti makarimon a panagdayaw ti ladawan ket simmurotda ken Jesu-Kristo.​—Aramid 19:23-41.

Ti naipabuya a narebrebbek a damili ipakitana ti kasaknap ti umuna-siglo a panagdaliasat kas ipamatmat ti Kasuratan. Iti maysa laeng a kadaanan a kamarin, dagiti rebbek ti damili ket nasarakan manipud kadagiti nakaad-adayo a luglugar a kas ti Yugoslavia, Italia, España, ken nalabit ti Norte Africa. Gapu iti kasta a nasaknap a panagdaliasat, nalaka a maawatan a dagiti bisita manipud kadagiti adayo a luglugar iti Imperio ti Roma ket mabalin a nakagtengda idiay Jerusalem idi Pentecostes 33 K.P. Sadiay, adu ti nakangngeg iti naimbag a damag iti pagsasaoda a mismo, nagbalinda a manamati, ket nabautisaranda. Mabalin, a dadduma ti nangiyawid iti naimbag a damag iti dagada met laeng a nagluganda kadagiti barko manipud Cesarea.​—Aramid, kapitulo 2.

Iti sumaganad a kuarto, maysa a dakkel a rektanggulo a plake ti mangpaneknek kadagiti rebbek iti maikatlo wenno maikapat a siglo a pedaso ti marmol. Dayta ti orihinal a nangilista kadagiti 24 a dibision, wenno kurso, dagiti pamilia dagiti papadi iti urnos a pagserserbianda idiay templo ti Jerusalem. Dayta a templo ket narbeken iti ginasgasut a tawtawen, ngem agtalek dagiti Judio a maibangonto dayta iti mabiiten. Adu a siglo kalpasanna ikarkararagda pay laeng a ti Dios isublinanto dagiti ar-aramid ti kinapadi iti kaaldawanda. Ngem ti templo saanen a naibangon. Impadto ni Jesus ti pannakadadaelna. Ket sakbay ti pannakadadaelna, ni apostol Pablo, maysa a Judio ken dati a Fariseo, intudona a sinukatanen ti Dios dayta a templo iti nasaysayaat​—iti dakdakkel a templo, maysa a naespirituan, isu nga inyilustrar laeng, inladawan, wenno inrepresentar ti inaramid ti ima a pasdek idiay Jerusalem.​—Mateo 23:37–24:2; Hebreo, kapitulo 8, 9.

Adu a siglo ti napalabas ket dimteng ken limmabas dagiti manangparmek. Dagiti rebbek ti Cesarea limneddan kamaudiananna iti darat ken baybay. Sadiay agur-urayda kadagiti moderno nga arkeologo, a dagiti nasarakanda ti nangtulong kadatayo a makaawat ti ad-adu pay maipapan iti biag iti kadaanan a tiempo ken maipapan kadagiti dadduma a bambanag a mabasatayo iti Sao ti Dios, ti Biblia.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 24]

Tyche, diosa ti “naimbag a gasat” iti Cesarea

[Picture Credit Lines iti panid 23]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Pammadayaw iti Natural History Museum of Los Angeles County

[Picture Credit Lines iti panid 24]

Aaron Levin

Department of Antiquities and Museums iti Israel; ladladawan manipud Israel Museum, Jerusalem

Pammadayaw iti Natural History Museum of Los Angeles County