Ebidensia ti Dayag ni Salomon
SIGUN iti kronolohiat’ Biblia, inturayan ni Ari Salomon ti Israel idi 1037 K.K.P. inggat’ 998 K.K.P. Makapainteres, ta ti libro a The Archaeology of the Land of Israel, ni Propesor Yohanan Aharoni, ipalgakna ti pannakaangay ti dakkel a panagbalbaliw ti sibilisasion dagiti Israelita idi “agarup 1000 K.K.P.”
Maysa nga ehemplo nga inted ni Aharoni isut’ ebidensia dagiti natibker a pader ti siudad a buklen dagiti dadakkel a bato “a duyog, rektanggulo a bloke ti pannakatagada, nga apaghushustot’ pannakasangalda.” No idilig, ti paset dagiti pader ti siudad dagiti nasion a kabangibang ti Israel, “ladrilio ken kayo ti materialesda.”
Malaksid pay, dagiti siudad a napabaro idi tiempon Salomon paneknekanda a naannad ti pannakaiplanoda, nga addaan kadagiti balay a napintas pannakaintarda ken dagiti kalsada a naannad pannakaurnosda. Inanag ni Aharoni dagiti reggaay “ti uppat nga ili ti Juda nga agpaparehot’ pannakaplanoda . . . ti Beer-seba, Tell Beit Mirsim, Bet-semes, ken Mizpa.” Anian ti pannakaidiligna daytoy iti sabali a dakkel a sentrot’ sibilisasion—ti nagkauna nga Ur a siudad ti Mesopotamia! Maipapan iti dayta, insurat ni Sir Leonard Woolley: “Saan a naiplano dayta a siudad . . . Dagiti kalye a di-sementado, nga adu kadagita ti maymaysat’ pagserkanna . . . makaulawda ket nalakaka la a mayaw-awan.”
Kinomentuan pay ni Aharoni ti nagrang-ayan dagiti alikamen ti balay idi tiempot’ turay ni Salomon. “Ti panagbaliw ti material a kultura . . . nakalalasin saan laeng a kadagidiay nangina nga alikamen no di nangnangruna kadagiti porselana . . . Ti kalidad dagiti porselana ken pannakaurnoda rimmang-ay iti uray la . . . Bigla a rimsua ti nagngingina a klase dagiti basihas.”
Ti kadayagan a paset ti turay ni Salomon isu daydi nadaeg a templo, ti palasio, ken dagiti pasdek ti gobierno sadi Jerusalem. Adu a balitok ti naaramat a pangarkos kadagitoy a patakder. (1 Ar-ari 7:47-51; 10:14-22) Lima a tawen kalpasan ti ipapatay ni Salomon, immay ni Faraon Sisac ti Egipto ket sinamsamna dagiti gameng ti Jerusalem.—1 Ar-ari 14:25, 26.
Idiay Egipto ken Palestina, pinasingkedan dagiti kitikit ti arkeolohia a ni Sisac talaga a pinarmekna ti Israel. Kinapudnona, adu a historiador ti nangbigbig a ti panangsamsam ni Sisac iti Jerusalem isut’ nangpabaknang iti ekonomia ti Egipto a nangtulong iti gastos ni Sisac a nangpalawa iti templo ti Egipto a nangirekordanna iti panagbiktoriana, kas makita itoy a panid. Di nagbayag natay ni Sisac, ket ti sabali a kitikit inrekordna nga indonar ti anakna ti agarup 200 a tonelada a balitok ken pirak kadagiti templot’ Egipto. Saan nga impalgak ti kitikit ti gubuayan daytoy a kinabaknang, ngem ni arkeologo Alan Millard, iti librona a Treasures From Bible Times, isingasingna a “kaaduan kadagita ket balitok nga innala ni Sisac iti Templo ni Salomon ken iti palasio idiay Jerusalem.”
Di ngad pakasdaawan nga uray ti ateistiko a libro bigbigenna ti kinapudno ti nadayag a turay ni Salomon! Ti Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Great Soviet Encyclopedia), iti sidong ti paulo a “Salomon,” isut’ inawaganna nga “ari ti Israel-Judea a pagarian,” ket innayonna nga isut’ nagturay “idi tampok dayta a pagarian.”