Dagiti Buya Manipud Naikari a Daga

Samaria​—Kabisera Kadagiti Umamianan a Kabkabisera

BABILONIA, Nineve, ken Roma. Dagitat’ kabisera a siudad idi panawen ti Biblia. Kaskasdi, no iti Biblia, malaksid iti Jerusalem a mismo, ti kadadaegan unay a kabisera mabalbalin a saan a maysa kadakuada, no di ket, ti Samaria. Iti agarup 200 a tawtawen, dayta idi ti kabisera ti sangapulo-tribo a pagarian ti Israel, ken adu a naimpadtuan a mensahe naisentroda iti Samaria. Ngem aniat’ ammoyo maipapan iti Samaria? Ken apay a daytat’ kabisera kadagiti umamianan a kabkabisera?

No matmatan ti mapa, lagipenyo ti historia kalpasan a dagiti sangapulo a tribo nga Israelita simminada manipud ari ni Jehova ken iti templona idiay Jerusalem. Ni Jeroboam, a nangidaulo ti pannakabuangay ti umamianan a pagarian, nagturay iti apagbiit manipud Siquem, idiay amianan-nga-abagatan a ruta ti bantay. Kamaudiananna inyakar ni Jeroboam ti kabiserana idiay Tirza, nga adda idiay uluanan ti Wadi Far‛ah. Maysa a ruta manipud Lobong ti Jordan lumabas iti Tirza ken kumamang iti kalsada ti bantay. Ammoyo kadi a ti Tirza isut’ kabisera ti sangapulo-tribo a pagarian bayat ti panagturay da Nadab, Baasa, Ela, Zimri, ken uray pay ni Omri?​—Genesis 12:5-9; 33:17, 18; 1 Ar-ari 12:20, 25, 27; 14:17; 16:6, 15, 22.

Kalpasan ti innem a tawen, nupay kasta, namartuat ni Omri ti baro a kabisera. Sadino? Ginatangna ti bantay a makitkitayo iti kannigid, ti Samaria. (1 Ar-ari 16:23-28) Nupay addaanen ti aglaplapusanan a natukantukad a dagdaga para iti agrikultura, nalabit pinili ni Omri dayta agsipud ta ti plastado a tuktokna a turod a timpuar manipud iti tanap ket nalaka a maidepensa. Ni anakna nga Acab intuloyna nga imbangon ti Samaria, a nalabit inyatiddogna dagiti sarikedkedna babaen kadagiti napuskol a bakbakud. Nangibangon met ti templo ken Baal ken maysa a palasio para kenkuana ken ti asawana a taga Fenecia, a ni Jezabel. Imparangarang dagiti panagkabakab ti daddadael ti palasio ni Acab, a naipakita iti sumaganad a panid. Dayta a palasio nalatak ti kinaluhona ken aglablabes a kinadakesna. (1 Ar-ari 16:29-33) Iladawanyo ni mammadto Elias a sumangsang-at iti daytoy a siudad ken magmagna iti akaba a kalsada nga agturong iti palasio, a sadiay ibutaktakna ti naisentro ken Baal a kinadakes ni Acab.​—1 Ar-ari 17:1.

Idi 1910 nasarakan dagiti arkeologo dagiti bubuong ti banga nga adda sursuratda, a nangirekord kadagiti maang-angkat nga arak ken lana ti olivo wenno dagiti naibayad a buis. Ngem adu kadagiti personal a nagnagan kadakuada addaandat’ paset a baʹal. Mabalin a makapainteres kadakayo a nadiskobre met dagiti arkeologo dagiti tiptipping dagiti marfil a naikalupkop wenno dagiti diding, kas naipakita ditoy. Laglagipenyo a nabayagen a dinakamat ti 1 Ar-ari 22:39 a nangipatakder ni Acab iti “marfil a balay.” Nalabit inraman daytoy dagiti muebles nga addaan kadagiti naikalupkop a marfil, kas kadagiti nararanga a “pagiddaan a marfil” a dinakamat ni mammadto Amos maysa a siglo kamaudiananna. (Amos 3:12, 15; 6:1, 4) Kadagiti kangrunaan a ladladawan isuda dagiti nagpayak nga sphinx ken dadduma a simbolo manipud mitolohia nga Egipcio.

Ti pannakadakamat da Acab ken Jezabel mabalin nga ipalagipna kadakayo no kasanot’ ipapatayda. Napukaw ni Acab ti biagna iti minamaag a pannakigubat iti Siria. Idi naiyanud ti karuahena idiay asideg “ti tanke ti Samaria . . . dinilpatan dagiti aso ti darana,” a pudno sigun ti sao ni Elias. (1 Ar-ari 21:19; 22:34-38) Ni Reina Jezabel naipalladaw iti ipapatay manipud tawa ti palasio. Manipud kadi iti daytoy a palasio sadi Samaria? Saan. Addaan met ni Acab ti palasio sadi amianan idiay lobong ti Jezreel. Inagumanna ti kaubasan ni Nabot a kaarrubana. Manipud kangato dayta a palasio, nakita dagiti agbambantay ni Jehu iti daya a sipepegges nga agpataray nga agturong iti lobong. Ket sadiay ti dati a reina ti Samaria naiwarwarsi iti nakabutbuteng ngem nainkalintegan a panagpatinggana.​—1 Ar-ari 21:1-16; 2 Ar-ari 9:14-37.

Nupay nagtultuloy ti Samaria kas kabisera, daytat’ di naaddaan ti anamong wenno bendision ti Dios. Imbes ketdi, impakitana ti pannakiribal ken kinauyong iti kabiserana iti abagatan, ti Jerusalem. Awan serserbina, nangibaon ni Jehova ti nagadu a mammadto a mamakdaar kadagiti agturay ti Samaria ken iti ilina maipapan iti panagdaydayawda kadagiti didiosen, iti imoralidad, ken kinaawan-panagraemda iti linlinteg. (Isaias 9:9; 10:11; Ezequiel 23:4-10; Oseas 7:1; 10:5; Amos 3:9; 8:14; Mikias 1:1, 6) Gapuna idi 740 K.K.P., nasingir ti Samaria, ta rinebbek dagiti taga Asiria. Adu kadagiti umilina ti naipanaw kas kayaw, ket nasuktanda kadagiti ganggannaet.​—2 Ar-ari 17:1-6, 22-24.

Iti kamaudianan, nangnangruna idi tiempo ni Herodes a Dakkel, dagiti Griego ken Romano insublidat’ sumagmamano kadagiti kinaranga ti Samaria. Gapuna uray pay ni Jesus ken kasta met dagiti apostol pagaammoda unay daytoy a kabisera kadagiti umamianan a kabkabisera.​—Lucas 17:11; Juan 4:4.

[Mapa iti panid 16]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Jezreel

Tirza

Samaria

Siquem

Jerusalem

Karayan Jordan

[Credit Line]

Naibasar iti mapa nga impablaak ti Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. ken ti Surbey iti Israel.

[Picture Credit Line iti panid 16]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Picture Credit Lines iti panid 17]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Garo Nalbandian

Inset: Israel Department of Antiquities and Museums; retrato manipud iti Museum ti Israel, Jerusalem