Aniat’ Kinapudno Maipapan ti Bethlehem ken Krismas?

“NO PANUNOTENTAYO ti Misterio ti Bethlehem ditay malapdan ti salsaludsod ken panagduadua nga umay iti panunottayo.”​—Bethlehem, ni Maria Teresa Petrozzi.

‘Apay salsaludsod ken panagduadua?’ mabalin a maiyimtuodyo. Tutal, dagiti nadumaduma a pammati maipapan ti Krismas, ken dagiti disso a konektado kadagitoy a pampammati, naibatayda iti kinapudno. Wenno kastada aya?

Kaanot’ Pannakaiyanakna?

Maipapan iti petsa a pannakaiyanak ni Jesus, inyimtuod ni Maria Teresa Petrozzi: “Kaanot’ eksakto a pannakaiyanak ti Mannubbot? Kayattay a maammuan saan laeng a ti tawen no di ket ti bulan, aldaw, oras. Ti matematiko a kina-apagpag-isu di naited kadatayo.” Suportaran daytoy ti New Catholic Encyclopedia: “Ti petsa ti pannakaiyanak ni Jesu-Kristo mabalin laeng a makalkular iti kaasitgan.” Kunaenna maipapan ti petsa a naipabiang iti pannakaiyanak ni Kristo: “Ti petsa a Disiembre 25 saanda a tumupag iti pannakaiyanak ni Kristo no di ket iti piesta ti Natalis Solis Invicti, ti Romano a piesta ti init iti solstice.”

Gapuna mabalin maisaludsodyo, ‘No ni Jesus saan a naiyanak iti Disiembre 25, kaano ngay ti pannakaiyanakna?’ Manipud Mateo kapitulo 26 ken 27, matarusantayo a ni Jesus natay idi tiempo ti Judio a Paskua, nga agarup Abril 1, 33 K.P. Mainayon pay, ibaga ti Lucas 3:21-23 kadatayo a ni Jesus ket agarup 30 añosna idi rinugianna ti ministeriona. Yantangay ti naindagaan a ministeriona nagpaut ti tallo ket kagudua a tawen, isut’ agarup 33 1/2 añosna idi tiempo ti ipapatayna. Ni Kristo naan-anay koma a 34 añosna innem a bulan ti kamaudiananna, a daytat’ Oktubre 1 koma. No bumilangtayo nga agsanud tapno kitaen no kaanot’ pannakaiyanak ni Jesus, makagtengtayo, saan nga iti Disiembre 25 wenno Enero 6, no di ket agarup Oktubre 1 iti tawen 2 K.K.P.

Nakadkadlaw met a bayat ti bulan ti Disiembre, ti Bethlehem ken dagiti aglawlawna ket panawen ti kalam-ekna, adda dagiti nakalamlamiis a tudo, ken no dadduma agniebe pay. Saan a makakita ti maysa kadagiti pastor a kaduat’ arbanda iti ruruar no rabii bayat dayta a tiempo. Saan laeng a nabiit a paspasamak ti panawen daytoy. Kuna ti Kasuratan a ni ari Jehoiakim ti Judea ket “agtugtugaw idi iti balay a pagnaedanna iti panawen ti lam-ek, iti maikasiam a bulan [Chislev, katupag ti Nobiembre-Disiembre], ket adda idi apuy iti dalikan a sumsumged iti sangona.” (Jeremias 36:22) Kinasapulanna ti pudot tapno isut’ naimeng. Mainayon pay, idiay Esdras 10:9, 13 makitatayo ti nalawag nga ebidensia a ti bulan ti Chislev ket “tiempo ti adu a tudo, ket ditay mabalin ti agtakder iti ruar.” Amin dagitoy ipakitada a dagiti kasasaad ti paniempona idiay Bethlehem no Disiembre ket saan a maibagay iti panangiladawan ti Biblia kadagiti pasamak a naikonektar iti pannakaiyanak ni Jesu-Kristo.​—Lucas 2:8-11.

Sadino a Lugar?

Aniat’ maiyanatup a panangmatmat iti lugar a maysa kadagiti nangiparegta iti gubat a Crimean (1853-56), a ti ‘nadara a pannakidangadang’ iti dayta kinettelna ti nasurok a sangagasut a ribo a soldado a Pranses? Pudno kadi a dayta a disso ti nakaiyanakan ni Jesus?

Kas panangirugi, saan a dinakdakamat mismo ti Biblia ti apagpag-isu a disso a nakaiyanakan ni Jesus. Da Mateo ken Lucas pinatalgedanda a ti pannakaiyanak ni Jesus tinungpalna ti Mesianiko a padto idiay Mikias 5:2, a nangipadto a “ti maysa nga umay nga agbalin nga agturay iti Israel, a dagiti iruruarna nanipudda idi ugma,” aggapunto idiay Bethlehem. (Mateo 2:1, 5; Lucas 2:4) Ti agpadpada nga Ebanghelio dinakamatda laeng dagiti nasken, awan sabali, a ni Jesus ket naiyanak idiay Bethlehem ken, sigun ken Lucas, ti ubing nabungon ti lampin ket naipaidda iti kulloong.​—Lucas 2:7.

Apay a dagiti mannurat ti Ebanghelio saanda nga innayon ti ad-adu pay a detalye? Kuna ni Maria Teresa Petrozzi: “Liniwayan dagiti Manag-ebanghelio dagitoy a detalye, nalabit gapu ta inkuentada ida nga awan kaimudmudinganda.” Kinapudnona, kaawatan a ni Jesus mismo saanna nga imbilang dagiti detalye ti pannakaiyanakna kas naisangsangayan ti kaipapananna, ta isut’ di pulos naadaw nga agsasao maipapan ti petsa ti pannakaiyanakna wenno ti apagpag-isu a lugar a nakaiyanakanna. Uray no naiyanak idiay Bethlehem, saanna nga imbilang dayta a lugar kas pagtaenganna, no di ket ti disso a Galilea isut’ nadakamat kas “ti dagana” wenno pagtaenganna.​—Marcos 6:1, 3, 4; Mateo 2:4, 5; 13:54.

Ti panangbasa iti Juan 7:40-42 ipakitana a ti kaaduan a tattao ignoranteda iti lugar a nakaiyanakanna, a pagarupda nga isut’ naiyanak idiay Galilea: “Ngem kinuna ti dadduma: ‘Ania, idiay Galilea aya ti paggapuan ti Kristo?’” Maibatay iti nailanad iti Juan 7:41, kinuna ti The Church of the Nativity, Bethlehem: “Ti itataud dagita a sasao saanna a suppiaten a mismo ti kinapudno a ni Kristo naiyanak idiay Bethlehem; ngem ipakitana latta nga adu kadagiti kalanglangenna saanda nga ammo dayta.”

Nalawag a bayat ti mismo a naindagaan a panagbiag ni Jesus, saanna nga inlatlatak dagiti detalye ti pannakaiyanakna. Saan a naipagpaganetget ti lugar a nakaiyanakanna. Ania, ngarud, ti pangibatayan ti pammati a ti Grotto ti Nakaiyanakan isut’ disso a nangiyegan ni Jose ken Maria tapno idiay nga agpasngay?

Sipapranka nga inadmitir ni Petrozzi: “Saan a posible a masigurado no ti grotto ket maysa kadagiti di mabilangen nga adda a natural a rukrukib iti kaparanget ti Bethlehem, wenno kueba a nausar kas kulloong iti maysa a pagdagusan. Nupay kasta, ti tradision a dumanon pay agingganat’ umuna a kagudua ti maika-2 a siglo, ket nalawag; daytat’ maysa a grotto-kulloong.”​—Dakam ti nangitaliko.

Tradision Laeng

Da Maria Teresa Petrozzi ken R. W. Hamilton, agraman kadagiti nadumaduma a sabsabali pay nga estudiante ti historia ti Bethlehem, ipamatmatda a ni Justin Martyr, idi maikadua a siglo K.P., ti immuna a nagkuna a ni Jesus naipasngay iti maysa a grotto, a saanna inespesipiko no ania a grotto. Ni Hamilton kunaenna maipapan iti nasao ni Justin Martyr: “Daytoy ket maysa nga aglabas a reperensia, ket ti panangipato a silalagip ni San Justin iti maysa a rukib, a kaskasdi nga ad-adda a tuktukoyenna ti agdama a Rukib ti Nakaiyanakan, ket arigna ti panangipilit unay ti ebidensia ti maymaysa a sao.”

Iti maysa a footnote insurat ni Hamilton: “Iti salaysay ti Pannakaiyanak nga adda idiay aprocrypha a ‘Libro ni Santiago’ wenno ‘Protevangelium’, a naisurat iti agarup isu met laeng a panawen, iyam-ammona met ti maysa a rukib, ngem inladawanna dayta kas nagsaad iti agkaguduat’ dalan nga agturong Bethlehem. No maipapan iti kaaddat’ pategna iti historia ti estoria isingsingasingna a ti tradision saan pay a naikonektar iti aniaman a maymaysa a disso, a sigurado a saan pay nga iti Rukib ti Nakaiyanakan.”

Dagiti maikatlo a siglo a mannurat ti relihion a da Origen ken Eusebius insinggalutda ti tradision kas pagaammo idin iti maysa a partikular a lugar. Inrason ni Hamilton: “Apaman a ti estoria naikapeten iti maysa a partikular a rukib daytat’ mabalbalin a saanen a maisina; ket natalgeden nga ipato a ti naipakita a rukib kadagiti bisita di nagbayag kalpasan ti A.D. 200 ket umas-asping iti agdama a Rukib ti Nakaiyanakan.”

Ni W. H. Bartlett, iti librona a Walks About the City and Environs of Jerusalem (1842), pinugtuannat’ maipapan iti daytoy a grotto: “Nupay no ti tradision a daytoy isut’ lugar a nakaiyanakan ti Manangisalakantayo, ket mapagraraeman iti nakabaybayagen, ta daytat’ dinakamat ni St. Jerome, a nagbiag ken natay iti kabangibangna a selda, ti disso naiduma iti probabilidad, ta nupay mabalin mapaspasamak met maminsan a dagiti kueba maus-usarda kas kulloong idiay Palestina, daytoy ket naun-uneg iti daga ngem iti daydiay kumbiniente koma nga agpaay iti kasta a panggep; ket no pampanunotentayo, a mainayon, ti pagannayasan dagiti monghe nga ikeddeng ti disso dagiti naisangsangayan a nainkasuratan a paspasamak kadagiti grotto, a nalabit gapu ta makatignay-rikna dagita a disso, ti panangipagarup kontra iti lugar agparang nga agarup nakapappapati.”

Aniat’ maipatotayo manipud ti adda a pammaneknek ti historia ken, napatpateg pay, manipud Nainkasuratan a kinapudno nga awan impaay nga importansia ni Jesus wenno dagiti adalanna iti disso a nakaiyanakanna? Nalawag nga idi ni Reyna Elena, ina ni Constantino a Dakkel, inkeddengna ti disso ti Simbaan ti Nakaiyanakan idi tawen 326 K.P., inaramidna dayta sigun iti insitar ni Hamilton kas ‘panangisinggalut babaen iti nabayagen a tradision.’ Daytat’ saan a naibatay iti historia wenno pammaneknek ti Biblia.

Daytoy ti mangiturong ti kanayonan a konklusion a ti aktual a lugar a nakaiyanakan ni Kristo ket saan nga ammo. Ngarud, lohikal kadi, a dagiti matalek agperegrinoda kadagita a luglugar kas ti Grotto ti Nakaiyanakan ket daydayawenda dagita? No, pudno, a dagita ti makalikaguman kadagiti Kristiano, saan koma aya a pinakaammuan a mismo ni Jesus dagiti adalanna iti dayta nga obligasion wenno uray dayta koma a tarigagay iti biangna? Saan koma aya a nailanad dayta iti Saot’ Dios, ti Biblia, tapno mabasa koma ti lubong ti sangatauan? Yantangay dagita nga ebidensia nakalatlatak nga awanda manipud Nasantuan a Kasuratan, nasayaat nga imtuodentayo no aniat’ imbilang ni Jesus a maikari a laglagipen.

No agsukimattayo a nalaing, ti kakaisuna nga okasion a masarakantayo nga isut’ laglagipen koma dagiti adalan ni Jesus kadagiti naglabas a kaputotan isu ti ipapatayna kas daton. Isut’ natay iti primavera, di nagbayag kalpasan ti panangrambakna ti maudi a Paskua a pannangan a kadua dagiti adalanna. Iti dayta nga okasion binilinna dagiti matalek nga adalanna a maaddaan ti simboliko a pannangan nga usaren ti awan lebadurana a tinapay, kas matzoth, ken nalabaga nga arak. Maipapan iti daytoy simple a seremonia, nga immuna a napasamak idi Abril 1, 33 K.P., imbilinna: “Aramidenyo daytoy a panglaglagip kaniak.”​—Lucas 22:19, 20.

Kas panagtulnog iti daytoy Nainkasuratan a bilin manipud ken Jesus mismo, dagiti Saksi ni Jehova iti intero a lubong tinawen a ramrambakanda ti Panglaglagip ti ipapatay ni Kristo kas daton. Saanda nga angayen daytoy Nakristianuan a panagtataripnong iti maysa a naisangsangayan a lugar kas iti makingngato a siled ti Jerusalem, ta saan nga inespesipiko ni Jesus a kasta. Ngem iti intero a lubong, agtataripnongda kadagiti Kingdom Halls da ken kadagiti dadduma a maiyanatup a paggigimongan iti lugarda. Ti sumaganad a panangrambak ket maangay inton Marso 30, 1991, kalpasan ti ilelennek ti init. Maawiskayo a tumabuno idiay Kingdom Hall dagiti Saksi ni Jehova a kaasitgan iti pagtaenganyo.

Tapno matabunuan daytoy nasken a selebrasion kas panagtulnog iti bilin ni Jesus, saanen a kasapulan ti panagdaliasatyo pay a mapan Jerusalem wenno Bethlehem. Di pulos impabiang da Jesus ken dagiti adalanna ti aniaman a kinapateg kadagiti luglugar kas pannakasentro iti Nakristianuan a panagdayaw. Maisupadi ketdi, imbaga ni Jesus iti maysa a babai a Samaritana, a nangisentro ti panagdaydayawna idiay Gerizim, maysa a bantay idiay Samaria, iti amianan ti Jerusalem: “Patiennak, babai, Umay ti oras nga uray ditoy a bantay wenno uray idiay Jerusalem dikayto agdaydayaw ken Ama. Ngem ti oras umay, ket adda itan, a dagiti pudno nga agdaydayaw agdaydayawdanto iti Ama iti espiritu ken kinapudno, ta ni Ama sapulenna dagiti kakasta nga agdaydayaw kenkuana.”​—Juan 4:21, 23.

Dagidiay agdayaw iti Ama iti espiritu ken kinapudno saanda nga agpannuray kadagiti naisangsangayan a disso, kas idiay Bethlehem, wenno kadagiti bambanag, kas kadagiti ladladawan, iti panagdayawda. Kuna ni apostol Pablo: “Ammomi a no agtaengkami iti bagi, awankami iti Apo, ta magnakami gapu iti pammati, saan nga iti panagkita.”​—2 Corinto 5:6, 7.

Nupay kasta, mabalin a pampanunotenyo pay, kasano a makapagdayaw ti maysa iti Dios iti pamay-an a makaay-ayo kenkuana? Iti sumaganad nga iyaay ti maysa kadagiti Saksi ni Jehova iti balayyo, pangngaasiyo ta agsaludsodkay kadakuada.

[Ladawan iti panid 5]

Iti kalam-ekna, mabalin nga abbungan ti niebe ti daga iti asideg ti Bethlehem. Maturogto aya dagiti papastor idiay ruar a kadua dagiti karneroda?

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Simbaan ti Nakaiyanakan idiay Bethlehem ken ti grottona iti uneg ti daga

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Credit Line]

Garo, Nalbandian