Sibibiag Pay Kadi ti Ina-Diosa a Panagdayaw?
TI INA-DIOSA a panagdayaw ket maal-alagad pay laeng kabayatan ti al-aldaw dagiti immuna a Kristiano. Nasarakan ni apostol Pablo daytoy idiay Efeso sadi Asia Menor. Kas idiay Atenas, ti sabali pay a siudad nga agdaydayaw iti diosa, isut’ nangsaksi iti “Dios a nangaramid iti lubong,” ti sibibiag a Namarsua, a saan a “kas ti balitok wenno pirak wenno bato, kas banag nga inkitikit ti arte ken partuat ti tao.” Narigat nga awaten daytoy dagiti taga Efeso, ta kaaduan ti nagdaydayaw iti ina-diosa nga Artemis. Dagidiay pinagbalinda a pagsapulan ti panagaramid ti ladawan a pirak nga altar ti diosa pinataudda ti gulo. Iti agarup dua nga oras, inriaw ti bunggoy: “Naindaklan ni Artemis dagiti taga Efeso!”—Aramid 17:24, 29; 19:26, 34.
Ni Artemis iti Efeso
Dinaydayaw met dagiti Griego ti maysa nga Artemis, ngem ti Artemis a napagdaydayawan idiay Efeso ti maisupadi unay kenkuana. Ti Artemis a Griego ket maysa a birhen a diosa ti panaganup ken panagipasngay. Ti Artemis iti Efeso ket maysa a diosa ti kinabunga. Ti dakkel a templona idiay Efeso ket naibilang a maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti lubong. Ti estatuana, naipagarup a natnag manipud langit, ti nangirepresentar kenkuana kas personipikasion ti kinabunga, ti barukongna naabbongan kadagiti intar ti ugis-itlog a suso. Ti karkarna nga ugis dagitoy a suso ti namataud iti nagduduma a panangilawlawag, a kas koma ta irepresentarda dagiti ukkor nga itlog wenno uray pay dagiti ukel-ukel ti toro. Aniaman dagiti panangilawlawag, ti simbolo ti kinabunga ket nalawag.
Makapainteres, sigun iti The New Encyclopædia Britannica, ti orihinal nga estatua daytoy a diosa “naaramid iti balitok, kayo a nangisit, pirak, ken nangisit a bato.” Ti maysa a nalatak nga estatua ni Artemis iti Efeso, a napetsaan manipud maikadua a siglo K.P., ti mangipakita kenkuana nga addaan nangisit a rupa, ima, ken saka.
Ti imahen ni Artemis ti naiparada kadagiti lansangan. Ti eskolar ti Biblia a ni R. B. Rackham insuratna: “Iti uneg ti templo [ni Artemis] naidulin . . . dagiti imahenna, altar, ken sagrado nga al-alikamenna, iti balitok ken pirak, a kabayatan dagiti piesta naipanda idiay siudad ken naisubli iti maysa a naranga a parada.” Dagitoy a piesta inatrakarda ti ginasut a ribo dagiti agperegrino manipud iti amin nga Asia Menor. Naggatangda kadagiti bassit nga altar ti diosa ken isut’ indaydayawda kas naindaklan, ti pagraraemanda a babai, ti reina, ti birhen, “ti maysa a dumngeg ken umawat iti karkararag.” Iti kakasta nga aglawlaw, kinasapulanna ti dakkel a tured para ken Pablo ken dagiti immuna a Kristiano a mangidayaw “iti Dios a nangaramid iti lubong,” imbes a dagiti didios ken didiosa a naaramid iti “balitok wenno pirak wenno bato.”
Ina-Diosa Nagbalin nga “Ina ti Dios”
Impadto ni apostol Pablo kadagiti panglakayen iti kongregasion Kristiano idiay Efeso ti maysa a panagapostata. Impakdaarna a tumaudto dagiti apostata ken agsao kadagiti “nakillo a bambanag.” (Aramid 20:17, 28-30) Kadagiti kankanayon nga aglemlemmeng a peggad idiay Efeso isut’ panagsubli iti ina-diosa a panagdayaw. Aktual kadi a timmaud daytoy?
Mabasatayo idiay New Catholic Encyclopedia: “Kas sentro ti panagperegrino, ti Efeso ket naibilang a nakaitabonan ni [apostol] Juan. . . . Ti sabali pay a tradision, a pinaneknekan ti Konsilio ti Efeso (431), inaigna ti Bendito a Birhen Maria ken San Juan. Ti basilika a nakaangayan ti Konsilio ket naawagan Simbaan ni Maria.” Ti sabali pay nga aramid Katolika (Théo—Nouvelle encyclopédie catholique) sawenna ti maysa a “papatien unay a tradision” a kinuyog ni Maria ni Juan idiay Efeso, a nangbusbosanna ti nabati a paset ti panagbiagna. Apay a daytoy maipagarup a panagnaig ti Efeso ken ni Maria ket napateg kadatayo itatta?
Bay-antayo a ti The New Encyclopædia Britannica ti sumungbat: “Ti panagdayaw iti ina ti Dios ti rimmang-ay idi a ti Simbaan Kristiano nagbalin nga imperial a simbaan iti panangituray ni Constantino ket dagiti pagano a tattao nagturongda iti simbaan. Ti kinarelihiusoda ti nabukelen iti rinibon a tawen babaen ti kulto ti ‘naindaklan nga ina’ a diosa ken ti ‘nadiosan a birhen,’ maysa a panagrang-ay a nangrugi manipud kadagiti kadaanan a popular a relihion iti Babilonia ken Asiria.” Ania pay ti nasaysayaat a lugar ngem ti Efeso para iti “Pannakakristiano” ti ina-diosa a panagdayaw?
Gapuna, naaramid idiay Efeso, idi 431 K.K.P., ti panangiyanunsio ti makunkuna a maikatlo nga ekumenikal a konsilio ken Maria a “Theotokos,” maysa a Griego a sao a kayatna a sawen “Mangaw-awit iti Dios,” wenno “Ina ti Dios.” Kuna ti New Catholic Encyclopedia: “Ti panangusar ti Simbaan iti daytoy a titulo ket awan duadua makagapu iti idadakkel ti doktrina ken debosion ken Maria iti naud-udi a siglo.”
Dagiti rebba iti “Simbaan ni Birhen Maria,” a nagtataripnongan daytoy a konsilio, ti makita pay laeng itatta iti lugar ti kadaanan nga Efeso. Mabisita met ti maysa a kapilia a, sigun iti maysa a tradision, isu ti balay a nagnaedan ken nakatayan ni Maria. Binisita ni Papa Paulo VI dagitoy nga altar ni Maria idiay Efeso idi 1967.
Wen, ti Efeso ti kangrunaan a lugar iti pannakabalbaliw ti pagano nga ina-diosa a panagdayaw, a kas iti nakita ni Pablo iti umuna a siglo, iti nasged a debosion ken Maria kas “Ina ti Dios.” Nangnangruna a babaen ti debosion ken Maria a ti ina-diosa a panagdayaw ket nagtalinaed kadagiti daga iti Kakristianuan.
Sibibiag Pay ti Ina-Diosa a Panagdayaw
Ti Encyclopædia of Religion and Ethics isitarna ti eskolar ti Biblia a ni W. M. Ramsay a mangirasrason nga idi “maikalima a siglo ti panagdayaw ken Birhen Maria idiay Efeso ket [maysa a napabaro a] porma ti daan a pagano a panagdayaw iti Birhen nga Ina idiay Anatolia.” Ti The New International Dictionary of New Testament kunaenna: “Ti doktrina ti Katolika nga ‘ina ti Dios’ ken ‘reina ti langit,’ nupay naladladaw ngem ti B[aro a] T[ulag], itudona dagiti nasapsapa pay a relihio-historikal a nagtaudan idiay Daya. . . . Iti naud-udi a panagdayaw ken Maria addada adu a pakailasinan ti pagano a kulto iti nadiosan nga ina.”
Nakaad-adu ken detaliado unay dagitoy a pakailasinan tapno naiparparnada. Ti panagarngi dagiti ina-ken-anak nga estatua ti Birhen Maria ken dagiti pagano a didiosa, kas ken Isis, ti madlaw unay. Dagiti ginasut nga estatua ken imahen ti Nangisit a Madonna kadagiti simbaan ti Katolika iti intero a lubong ipalagipna ti estatua ni Artemis. Ti reperensia a Théo—Nouvelle encyclopédie catholique kunaenna maipapan kadagitoy a Nangisit a Birhen: “Agparang a nagbalinda a wagas iti pannakaiyakar ken Maria ti nagtalinaed a nalatak a debosion ken Diana [Artemis] . . . wenno ni Cybele.” Dagiti prusision ti Birhen Maria iti Assumption Day masarakanda met ti orihinal a modeloda kadagiti prusision a pammadayaw ken ni Cybele ken Artemis.
Dagiti mismo a titulo a naited ken Maria ipalagipna kadatayo dagiti pagano nga ina-didiosa. Naidaydayaw ni Ishtar kas ti “Nasantuan a Birhen,” “ti Señorak,” ken “ti naasi nga ina a dumngeg iti kararag.” Da Isis ken Astarte naawaganda “Reina ti Langit.” Ni Cybele ket naawagan ti “Ina ti isuamin a Nebendituan.” Amin dagitoy a titulo, agraman sangkabassit a panagbalbaliw, naiyaplikarda ken Maria.
Imparegta ti Vatican II ti kulto iti “Nabendituan a Birhen.” Ni Papa Juan Paulo ket nalatak gapu iti naregta a debosionna ken Maria. Kabayatan dagiti nasaknap a panagdaliasatna, pulos a dina nalabtawan ti gundaway a mangbisita kadagiti altar ni Maria, agraman daydiay Nangisit a Madonna iti Czestochowa, idiay Poland. Intalekna ti intero a lubong ken Maria. Saan, ngarud, a pagsiddaawan nga iti sidong ti “Ina a Diosa,” ti The Encyclopædia Britannica isuratna: “Ti termino maiyaplikar met kadagiti nagduduma a pigura kas ti makunkuna nga Stone Age Venuses ken ti Birhen Maria.”
Ngem ti panagdayaw ti Romano Katolika ken Maria ket saan laeng a pamay-an a ti ina-diosa a panagdayaw nakapagtalinaed agingga iti kaaldawantayo. Makapainteres, dagiti mangsupsuporta iti mobimiento dagiti babbai pinataudna ti adu a literatura iti panagdayaw kadagiti ina-didiosa. Patienda a dagiti babbai ti parparigaten daytoy lubong nga agresibo a domdominaran dagiti lallaki ket ti naiturong-babai a panagdayaw isarmingna dagiti kalat ti sangatauan para iti maysa a di agresibo a lubong. Agparang met a patienda nga itatta ti lubong maysanto a nasaysayaat ken nataltalna a lugar no dayta ket naiturong kadagiti babai.
Nupay kasta, ti panagdayaw iti ina-diosa dina inyeg ti talna idiay kadaanan a lubong, ket saanna met maiyeg ti talna itatta. Mainayon pay, umad-adu a tattao itatta, kinapudnona minilion a naitimpuyog kadagiti Saksi ni Jehova, nakumbinsirda a daytoy daga saanto maispal ni Maria, nupay kasta isut’ pagraemanda unay ken ayatenda kas ti matalek, umuna-siglo a babai a naaddaan ti nakaskasdaaw a pribilehio a panangipasngay ken panangpadakkel ken Jesus. Saan a patien dagiti Saksi ni Jehova a ti Women’s Liberation Movement, nupay dadduma kadagiti kalikagumna ti mabalin a nalintegda, maiyegna ti maysa a natalna a lubong. Ta mangin-inanamada iti Dios nga impalawag ni Pablo kadagiti taga Atenas ken kadagiti taga Efeso, “ti Dios a nangaramid iti lubong ken ti isuamin nga adda kenkuana.” (Aramid 17:24; 19:11, 17, 20) Daytoy Mannakabalin Amin a Dios, a ti naganna ket Jehova, inkarina ti maysa a nadayag a baro a lubong a “pagnaedan ti kinalinteg,” ket mabalintay ti agtalek iti karina.—2 Pedro 3:13.
No maipapan iti panangmatmat ti Biblia iti takder dagiti babbai iti imatang ti Dios ken iti tao, daytoy a suheto ti mailawlawagto pay iti daytoy a magasin.
[Ladawan iti panid 5]
Ni ASHTORETH—Diosa ti sekso ken gubat idiay Canaan
[Ladawan iti panid 6]
Ni ARTEMIS—Diosa ti kinabunga idiay Efeso
[Credit Line]
Musei dei Conservatori, Rome
[Ladawan iti panid 7]
Ti “INA TI DIOS” iti Kakristianuan
[Credit Line]
Chartres Cathedral, France