Ti Panagdangadang ti Pudno a Panagdayaw ken ti Paganismo
NASUROKEN a maysa a siglo a nainget nga agsirsirarak dagiti arkeologo kadagiti rebba ti nagkauna nga Efeso, iti laud a kosta ti Turkey. Sumagmamano a patakder ti natarimaan, ken adu a takuat ti nasukimat ken nailawlawag dagiti sientista. Kas resultana, ti Efeso ti maysa kadagiti kalatakan a pagpasiaran dagiti turista idiay Turkey.
Ania dagiti natakuatan maipapan iti Efeso? Ania a klase a lugar dayta a nagkauna a kabesera a siudad? Makatulong ti panangsarungkar kadagiti rebba ti Efeso ken iti Ephesus Museum idiay Vienna, Austria, tapno matarusantayo no kasano a nagdangadang sadi Efeso ti pudno a panagdayaw ken ti pagano a relihion. Umuna, usigentayo ti sumagmamano nga impormasion maipapan iti Efeso.
Natarigagayan a Lugar
Nasaknap ti rinnisiris ken panagakar idiay Eurasia kabayatan ti maika-11 a siglo K.K.P. Iti daydi a panawen a dagiti Ioniano a Griego rinugianda a sakupen ti makinlaud a kosta ti Asia Menor. Dagidi a nagkauna a nagindeg nadanonanda dagiti tattao nga agdindinamag gapu iti panagdayawda iti maysa nga ina-diosa, a pagaammo idi agangay kas ni Artemis iti Efeso.
Idi ngalay ti maikapito a siglo K.K.P., dimteng dagiti agakar-akar a Cimmeriano manipud iti Nangisit a Baybay iti amianan tapno agsamsamda iti Asia Menor. Kalpasanna, idi agarup 550 K.K.P., nagturay ni Ari Croesus iti Lidia, maysa a mannakabalin nga agturay nga agdindinamag gapu iti adu a kinabaknangna. Iti panagsaknap ti Imperio ti Persia, sinakup ni Ari Ciro dagiti siudad ti Ionia, agraman ti Efeso.
Idi 334 K.K.P., ni Alejandro iti Macedonia rinugianna a rinaut ti Persia, ket isu ti nagturay iti Efeso. Kalpasan ti nasapa nga ipapatay ni Alejandro idi 323 K.K.P, naglalabanan dagiti heneralna ti panagturay iti Efeso. Idi 133 K.K.P., ti awanan iti putot nga ari ti Pergamo a ni Attalus III intedna ti Efeso kadagiti Romano, isu a nagbalin dayta a paset ti probinsia ti Roma a masarakan iti Asia.
Ti Panagdangadang ti Pudno a Panagdayaw ken ti Paganismo
Idi dimteng ni apostol Pablo idiay Efeso idi arinunos ti maikadua a panagdaliasatna kas misionero idi umuna a siglo K.P., nasangpetanna ti maysa a siudad nga addaan iti agarup 300,000 nga umili. (Aramid 18:19-21) Kabayatan ti maikatlo a panagdaliasatna kas misionero, nagsubli ni Pablo idiay Efeso ket situtured manen nga impakaammona kadagiti sinagoga ti maipapan iti Pagarian ti Dios. Ngem kalpasan ti tallo a bulan, kimmaro ti ibubusor dagiti Judio isu nga inkeddeng ni Pablo nga ipaay ti inaldaw a palawagna idiay pagtataripnongan ti eskuelaan ni Tirano. (Aramid 19:1, 8, 9) Nagpaut ti panangasabana iti dua a tawen, agraman dagiti nakaskasdaaw a nagapuananna, kas iti milagro a panangpaimbag ken panangparuar kadagiti sairo. (Aramid 19:10-17) Di pakasdaawan nga adu ti nagbalin a manamati! Wen, nagballigi ti sao ni Jehova isu nga adu a dati a managsalamangka ti sidadaan a nangpuor kadagiti agkakapateg a libroda.—Aramid 19:19, 20.
Gapu iti naballigi a panangasaba ni Pablo, saan laeng a natignay ti adu nga agbaw-ing manipud iti panagdayawda iti diosa a ni Artemis no di ket nakapungtot met dagidiay mangitantandudo iti pagano a panagdayaw. Dakkel ngamin a panguartaan ti panagaramid kadagiti pirak nga altar ni Artemis. Gapu ta agngangabit a mapukaw ti negosioda, maysa nga agnagan iti Demetrio ti nangisungsong iti panagderraaw.—Aramid 19:23-32.
Dimmanon iti kangitingitanna dayta a komprontasion babaen ti dua nga oras a makatitileng a panangiriaw ti tallaong: “Naindaklan ni Artemis dagiti taga Efeso!” (Aramid 19:34) Kalpasan a kimmalma ti ariwawa, pinaregta manen ni Pablo dagiti padana a Kristiano ket intuloyna ti nagdaliasat. (Aramid 20:1) Ngem uray pimmanawen ni Pablo idiay Macedonia, saan a nalapdan ti pannakaungaw ti kulto ni Artemis.
Kimmapuy ti Templo ni Artemis
Natibker ti kulto ni Artemis idiay Efeso. Sakbay ti panawen ni Ari Croesus, ti ina-diosa a ni Cybele ti kangrunaan a madaydayaw iti dayta a lugar. Nangpataud ni Croesus iti sarsarita a manginaig ken ni Cybele kadagiti didiosen dagiti Griego tapno maipasdek ti maysa a narelihiosuan a persona nga agpadpada a bigbigen dagiti Griego ken saan a Griego. Buyogen ti suportana, iti ngalay ti maikanem a siglo K.K.P., nangrugi a mabangon ti templo nga agpaay ken ni Artemis, ti kasukat ni Cybele.
Ti templo ket maysa a dakkel a proyekto iti arkitektura ti Griego. Awan pay idi ti kasta a kita ken kadakkel ti patakder a nakausaran ti nagdadakkel a bloke ti marmol. Napuoran dayta a templo idi 356 K.K.P. Ti nabangon manen a templo nga addaan iti pumada a kinangayed ket maysa a napateg a gubuayan ti trabaho ken maysa a kangrunaan nga ar-araken dagiti deboto. Iti maysa a patad a lugar a 73 metro ti kalawana ken 127 metro ti kaatiddogna, nakatakder ti nabangon manen a templo nga agrukod iti 50 metro kalawa ken 105 metro kaatiddog. Naibilang dayta kas maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti lubong. Ngem saan nga amin ket maragsakan iti dayta, kas iti pilosopo a ni Heracleitus iti Efeso. Ti nasipnget a pagnaan nga agturong iti altar ket inyaspingna iti sipnget ti kinadakes, ken imbilangna ti moralidad dagiti tattao nga agdaydayaw idiay templo a dakdakes pay ngem kadagiti ayup. Ngem para iti kaaduan, kasla di pulos marpuog ti santuario ni Artemis sadi Efeso. Ngem saan a kasta ti ipakita ti historia. Ti libro nga Ephesos—Der neue Führer (Efeso—Ti Baro a Giya) kunana: “Idi maikadua a siglo, bimmaaw ti panagdayaw ken ni Artemis ken kadagiti dadduma a nabayagen a pagrukrukbabanda a didiosen iti templo.”
Idi maikatlo a siglo K.P., ti Efeso ket ginunggon ti maysa a napigsa a ginggined. Maysa pay, ti nakaad-adu a kinabaknang ti templo ni Artemis ket sinamsam dagiti aglaylayag a Goth manipud iti Nangisit a Baybay, a nangpuor iti templo. Kuna ti nadakamat a libro: “Gapu ta naparmek ken dina kabaelan a salakniban ti bukodna a taeng, kasano koma nga agtultuloy a maibilang ni Artemis kas ti manangsalaknib iti siudad?”—Salmo 135:15-18.
Kamaudiananna, iti arinunos ti maikapat a siglo K.P., ti Emperador a ni Theodosius I pinatalgedanna ti “Kristianidad” kas ti relihion ti Estado. Di nagbayag, nausar a pagbangon dagiti bato a paset ti dati a nangayed a templo ni Artemis. Naan-anay a naungaw ti panagdayaw ken ni Artemis. Kinuna ti maysa a di nainaganan nga agpalpaliiw maipapan iti maysa a surat a mangpadayaw iti templo kas maysa kadagiti pagsidsiddaawan ti nagkauna a lubong: “Maysa itan a langalang ken nakaay-ay-ay a lugar.”
Ti “Ina ti Dios” Kalpasan ni Artemis
Pinakdaaran ni Pablo dagiti lallakay iti kongregasion ti Efeso a kalpasan ti ipapanawna, agparang dagiti “manangirurumen a lobo” ken addanto lallaki iti nagtetengngaanda nga ‘agsaonto iti tiritir a bambanag.’ (Aramid 20:17, 29, 30) Kasta ti eksakto a napasamak. Ipakita dagiti pasamak a nasaknap ti palso a panagdayaw iti Efeso babaen ti apostata a Kristianidad.
Idi 431 K.P., ti Efeso ti nakaangayan ti maikatlo a narelihiosuan a konsilio, a napagsasaritaan ti isyu maipapan iti kasasaad ni Kristo. Kuna ti Ephesos—Der neue Führer: ‘Naan-anay ti panagballigi dagiti taga Alexandria, a mangibilang ken ni Kristo kas ti Dios.’ Nagdakkel ti epektona dayta. “Gapu iti napagnunumuan idiay Efeso, a nakaitan-okan ni Maria kas nangipasngay iti Dios imbes a nangipasngay ken Kristo, saan laeng a naipasdek ti kulto nga agdaydayaw ken ni Maria no di ket timmaud pay ti kaunaan a nakaro a dibision iti simbaan. . . . Nagtultuloy ti debate agingga ita.”
Gapuna, ti panagdayaw kada Cybele ken Artemis ket sinandian ti panagdayaw ken ni Maria a “nangipasngay iti Dios” wenno ti “ina ti dios.” Kas kunaen ti libro, “ti Kulto ni Maria iti Efeso . . . ket nagtalinaed nga aktibo agingga ita, a di mailibak a nainaig iti Kulto ni Artemis.”
Kadagiti Nalipatan a Paset ti Historia
Kalpasan a napukaw ti panagdayaw ken ni Artemis, narpuog ti Efeso. Limmanlan ti rigat ti biag iti siudad gapu kadagiti ginggined, malaria, ken in-inut a panagbunton ti darat iti sangladan.
Idi maikapito a siglo K.P., nangrugi ti napartak a panagsaknap ti Islam. Saan laeng a dagiti tribu nga Arabo ti kayat a pagkaykaysaen ti Islam iti sidong ti ideolohiana. Dagiti barko dagiti Arabo sinamsamda ti Efeso bayat ti maikapito ken maikawalo a siglo K.P. Naan-anay a nadadael ti Efeso idi naserraanen ti sangladan ken nagbalin ti siudad a bunton dagiti rebba. Nupay dati a nangayed a kabesera a siudad, adda laengen maysa a bassit a grupo nga agnanaed idiay Aya Soluk (Selçuk itan).
Panangsarungkar Kadagiti Rebba ti Efeso
Tapno mailadawanyo ti dati a kinangayed ti Efeso, mabalinyo a pasiaren dagiti rebbana. No mangrugikayo iti makinngato a pagserkan, dagus a matannawaganyo ti makaay-ayo a buya ti Lansangan dagiti Curete nga agpasalog iti Libraria ti Celsus. Sigurado a makayawankayo iti adda iti kannawan ti lansangan, ti Odeum—maysa a bassit a teatro a nabangon idi maikadua a siglo K.P. Makalaon iti agarup 1,500 a katao, agparang a saan laeng a nausar dayta a pagtataripnongan ti konsilio no di ket lugar a paglinglingayan ti publiko. Nalinia dagiti patakder iti agsinnumbangir ti Lansangan dagiti Curete, kas iti plasa a pagpapatangan kadagiti bambanag mainaig iti Estado, ti templo ni Hadrian, sumagmamano a fountain, ken balbalay iti turod—dagiti pagtaengan dagiti natan-ok a tattao iti Efeso.
Pagamangaennakayo ti elegante a Libraria ni Celsus a nabangon idi maikadua a siglo K.P. Adu dagiti lukotna a naiplastar iti maysa a nalawa a pagbasaan a siled. Dagiti uppat nga estatua iti nakapimpintas a sango ti patakder itampokda dagiti galad a manamnama iti maysa a nangato ti saadna a Romano a kas ken Celsus. Dagitoy dagiti estatua da Sophia (sirib), Arete (kinaimbag), Ennoia (debosion), ken Episteme (pannakaammo wenno pannakaawat). Masarakan idiay Ephesus Museum ti Vienna dagiti orihinal nga estatua. Iti asideg ti libraria, maysa a dakkel a ridaw ti agturong iti Tetragonos, ti tiendaan. Iti daytoy a nakalawlawa a lugar, a nalikmut kadagiti nalinongan a pagpasiaran, agtultuloy dagiti inaldaw nga aktibidad ti negosio.
Sumaruno a makitayo ti Lansangan a Marmol, nga agturong iti dakkel a teatro. Kadagiti naudi a panangpalawa iti lugar idi panawen ti imperio ti Roma, makalaon ti teatro iti 25,000 katao. Nalabor ti pannakadisenio ti sanguananna babaen kadagiti poste, eskultura, ken estatua. Mailadawanyo a naimbag ti dakkel a riribuk a pinataud ti mammanday iti pirak a ni Demetrio kadagiti naummong a tallaong.
Nakapimpintas ti lansangan manipud iti dakkel a teatro nga agturong iti sangladan ti siudad. Agarup 500 a metro ti kawatiwatna ken 11 a metro ti kaakabana, a naadornuan kadagiti poste ti agsumbangirna. Masarakan met iti dayta a lansangan ti himnasio a teatro ken ti himnasio iti sangladan, nga agpada a nairanta a pagwatwatan. Ti nakapimpintas a madupag a paset ti sangladan iti ngudo ti lansangan ket pagrubuatan nga agpaballasiw taaw, ket dita nga agpatingga ti ababa a panagpasiartayo iti sumagmamano kadagiti nakaskasdaaw a rebba. Masarakan sadi Ephesus Museum idiay Vienna ti maysa a kayo a modelo daytoy a historikal a siudad agraman ti adu pay a monumento.
Ti panagpasiar iti museo ken ti pannakakita iti estatua ni Artemis iti Efeso iparipiripna ti panagibtur dagiti nagkauna a Kristiano sadi Efeso. Nagbiagda iti maysa a siudad a nasaknap ti espiritismo ken nabulsek gapu iti panangidumduma ti relihion. Dagiti agdaydayaw ken ni Artemis binusorda ti mensahe ti Pagarian. (Aramid 19:19; Efeso 6:12; Apocalipsis 2:1-3) Iti sidong dayta a nakas-ang a kasasaad, nagramut ti pudno a panagdayaw. Agballiginto met dayta a panagdayaw iti pudno a Dios inton dagiti palso a relihion iti kaaldawantayo ket madadael kas napasamak iti nagkauna a panagdayaw ken ni Artemis.—Apocalipsis 18:4-8.
[Mapa/Ladawan iti panid 26]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
MACEDONIA
Nangisit a Baybay
ASIA MENOR
Efeso
Baybay Mediteraneo
EGIPTO
[Ladawan iti panid 27]
Rebba ti templo ni Artemis
[Dagiti Ladawan iti panid 28, 29]
1. Libraria ni Celsus
2. Ni Arete iti asideg a buya
3. Lansangan a Marmol, nga agturong iti dakkel a teatro