Ti Nuklear a Pangta—Naggibusen Aya?
“KASLA ad-adda a posible itan ti talna ditoy Daga ngem iti aniaman a panawen nanipud Gubat Sangalubongan II.” Naibatay daytoy a nakananama a panangmatmat ti maysa nga agiwarwarnak idi ngudo ti dekada ’80 iti kinapudno a dagiti naisangsangayan a katulagan iti panangkissay iti armas ken di ninamnama a politikal a panagbalbaliw pinagpatinggada met laengen ti Cold War. Ngem naggibus met kadin ti nuklear a pangta, a nakaro idi iti napalabas a panagsalisal dagiti superpower? Asidegen aya a matun-oy ti manayon a talna ken talged?
Dagiti Peggad ti Panagadu Dagiti Nuklear a Pagilian
Kabayatan ti Cold War, nupay nagpannurayda iti panangtimbeng iti amak (balance of terror) tapno mataginayon ti talna, nagnumuan dagiti superpower a palubosan ti panangparang-ay iti pannakaammo iti nuklear maipaay iti natalna a panggep ngem kinednganda ti pannakausar daytoy iti panagaramid kadagiti nuklear nga armas. Idi 1970 naipatungpal ti Nuclear Nonproliferation Treaty; idi kamaudiananna, 140 a nasion ti nanganamong iti dayta. Kaskasdi, nagkedked nga agpirma agpapan kadagitoy a tiempo dagiti potensial a nuklear a pagilian (dagiti nasion a makabael nga agaramid kadagiti nuklear nga armas), kas ti Argentina, Brazil, India, ken Israel.
Nupay kasta, idi 1985, nagpirma ti maysa pay a potensial a nuklear a pagilian, ti Makin-amianan a Korea. Isu nga idi impakaammo daytoy ti panaglusulosna iti katulagan idi Marso 12, 1993, gagangay laeng a nagdanag ti lubong. Kinuna ti pagiwarnak ti Alemania a Der Spiegel: “Ti panangipakaammo [ti Makin-amianan a Korea] iti panaglusulosna iti Nuclear Nonproliferation Treaty ket nagserbi a pagtuladan: Adda itan ti pangta ti salisal iti nuklear nga armas, mangrugi iti Asia, a mabalin a napegpeggad ngem ti salisal iti bomba iti nagbaetan dagiti superpower.”
Ita ta mangipaspasngay ti nasionalismo kadagiti baro a nasion iti nakaskasdaaw a kinapartak, nalabit nga umadunto dagiti nuklear a pagilian. (Kitaenyo ti kahon.) Mamakdaar ni periodista a Charles Krauthammer: “Ti panaggibus ti pangta ti Soviet dina kaipapanan a naggibusen ti nuklear a peggad. Ti pudpudno a peggad isu ti yaadu dagiti nuklear a pagilian, ken mangrugrugi pay laeng daytoy a panagadu.”
Dagiti Mailaklako a Bomba
Magagaran dagiti mainanama a nuklear a pagilian a makagun-od iti dayaw ken bileg nga ipaay dagitoy nga armas. Naikuna a gimmatang ti maysa a pagilian iti dua a nuklear nga armas manipud Kazakhstan. Sigun iti opisial a listaan daytoy dati a republika ti Soviet, “mapukpukaw” dagitoy nga armas.
Idi Oktubre 1992, sumagmamano a lallaki ti naaresto idiay Frankfurt, Alemania, gapu iti panagikutda iti 200 gramo a radioaktibo a cesium, nga umdas a mangsabidong iti suplay ti danum ti intero a siudad. Kalpasan ti makalawas, pito a mammuslit ti nakemmeg idiay Munich gapu iti panagikutda iti 2.2 kilo nga uranium. Naklaat dagiti opisial iti pannakaduktal dagiti dua a grupo a mangipuspuslit kadagiti nuklear nga elemento iti las-ud laeng ti dua a lawas, tangay lima laeng a kakasta a kaso ti naireport iti intero a lubong iti napalabas a tawen.
Saan a masinunuo no panggep dagitoy a tattao a lakuan dagiti terorista wenno ti gobierno dagiti nasion. Nupay kasta, dumakdakkel ti posibilidad ti nuklear a terorismo. Inlawlawag ni Dr. David Lowry iti European Proliferation Information Centre ti peggad: “Ti laeng kasapulan nga aramiden ti maysa a terorista isu ti panangipatulod iti maysa a sample ti puro nga uranium iti nalatak nga autoridad tapno masubok daytoy, nga ibagana nga aduantayo unayen ket adtoy ti pammaneknek. Mayarig dayta iti panangipatulod ti maysa a kidnapper iti napingas a lapayag ti biktima.”
Dagiti Natalna a “Naorasan a Bomba” ken “Palab-og ni Patay”
Idi rugrugi ti 1992, 420 a nuclear reactor ti naaramat maipaay iti natalna a panggep a panangpataud iti elektrisidad; 76 pay [a reactor] ti mabangbangon idi. Ngem iti panaglabas dagiti tawen, immadu dagiti maipadpadamag a sakit, maal-alisan, ken adda deperensiana a maladaga gapu kadagiti aksidente a mainaig kadagiti reactor. Sigun iti maysa a report, idi 1967, dagiti insidente iti maysa a planta ti plutonium idiay Soviet ti makagapu iti panagwaras ti radioaktibidad a mamitlo nga ad-adu ngem iti didigra idiay Chernobyl.
Siempre, nagdinamag daytoy naud-udi a pasamak idiay Chernobyl, Ukraine, idi Abril 1986. Inlawlawag ni Grigori Medwedew, deputy chief nuclear engineer iti planta idiay Chernobyl idi dekada ’70, a “ti nagpuskol ken agpaut a radioaktibidad” a nakabulos iti atmospera “ket katupag ti sangapulo a bomba a bimtak idiay Hiroshima no dagiti agpaut nga epekto ti pagsasaritaan.”
Iti librona a Tschernobylskaja chronika, 11 a nakaro nga insidente mainaig kadagiti nuclear reactor idiay dati nga Union Soviet idi ngalay ti dekada ’80 ken 12 idiay Estados Unidos ti inlista ni Medwedew. Karaman iti naud-udi ti makapakigtot nga aksidente idi 1979 idiay Three Mile Island. Maipapan iti dayta a pasamak, kinuna ni Medwedew: “Isu dayta ti kaunaan nga insidente a nangdadael iti pakasarsaritaan ti nuklear nga enerhia ken namagduadua iti kinatalged dagiti planta ti nuklear nga enerhia iti panunot ti adu—ngem saan nga iti panunot ti amin.”
Daytoy ti makailawlawag no apay a mapaspasamak pay laeng dagiti aksidente. Idi 1992, immadu dagitoy idiay Russia iti agarup 20 porsiento. Kalpasan ti maysa kadagitoy nga insidente, idi Marso iti dayta a tawen iti maysa a power plant ti Sosnovy Bore idiay St. Petersburg, Russia, ngimmato ti rukod (level) ti radiasion iti 50 porsiento iti makin-amianan a daya ti Inglaterra ken mamindua a daras a nangatngato ngem ti kangatuan a maipalubos a rukod idiay Estonia ken makin-abagatan a Finlandia. Inannugot ni Propesor John Urquhart ti Newcastle University: “Diak mapaneknekan a ti Sosnovy Bore ti pakaigapuan ti ingangato ti rukod ti radiasion—ngem no saan a ti Sosnovy Bore, ania koma pay?”
Kuna dagiti dadduma nga autoridad nga adda pilaw ti pannakadisenio dagiti reactor a naaramid idiay Chernobyl ken napeggad a pagandaren dagitoy. Nupay kasta, nasurok a sangadosena ti maar-aramat pay laeng a tumulong a mangpunno iti dakkel a panagkasapulan iti elektrisidad. Naakusar pay ketdi dagiti dadduma nga agpapaandar iti reactor iti panangiddep kadagiti safety override system tapno pumigsa ti produksion ti koriente. Dagiti report a kas itoy butbutngenda dagiti pagilian kas ti Francia, a mangus-usar kadagiti nuklear a planta a mangpataud iti 70 porsiento ti elektrisidad daytoy. No mapasamak manen ti kas iti napasamak idiay Chernobyl, adu a planta idiay Francia ti mabalin a kapilitan a permanente a maserraan.
Uray dagiti “natalged” a reactor agparang nga agbalinda a di natalged bayat a dumadaanda. Idi rugrugi ti 1993, iti maysa a regular a safety check, nasurok a sangagasut a birri ti natakuatan kadagiti paslep a tubo ti reactor idiay Brunsbüttel, maysa kadagiti kadaanan idiay Alemania. Adda met dagiti birri a natakuatan kadagiti reactor idiay Francia ken Switzerland. Napasamak idi 1991 ti kaunaan a nakaro nga aksidente iti maysa a planta ti Hapon, nalabit gapu iti kadaan daytoy. Ipamatmat daytoy a mabalin a mapasamak dagiti kasta nga aksidente idiay Estados Unidos, a sadiay agarup dua a kakatlo kadagiti komersial a reactor ti nasurok a maysa a dekadan ti kadaanda.
Dagiti aksidente mainaig kadagiti nuclear reactor ket mabalin a mapasamak iti uray sadinoman iti aniaman a kanito. No ad-adu dagiti reactor, dakdakkel met ti pangta; no nadadaan ti reactor, dakdakkel met ti peggad. Isut’ gapuna nga inawagan ti maysa a pagiwarnak dagitoy kas agtiktiktik a naorasan a bomba ken radioaktibo a palab-og ni patay.
Sadino ti Rumbeng a Pagibasuraanda?
Itay kallabes, nasdaaw dagiti tattao a nakasarak iti maysa a pagpiknikan iti igid ti karayan iti French Alps nga inaladan ken bambantayan ti polisia. Inlawlawag ti pagiwarnak a The European: “Impalgak dagiti regular a panangsukimat a naibilin kalpasan ti ipapatay ti maysa a babai a nasabidongan iti beryllium, dua a bulanen ti napalabas, a mamin-100 a daras a nangatngato ti rukod ti radioaktibidad iti pagpiknikan ngem iti aglawlaw daytoy.”
Ti beryllium, maysa a nakalaglag-an a metal a mapataud babaen ti nadumaduma a proseso, ket mausar iti industria ti eroplano, ket no maisarang iti radiasion, mausar kadagiti planta ti bileg nuklear. Adda la ketdi maysa a pabrika a mangar-aramid iti beryllium a nagibelleng iti rugit manipud iti napeggad a proseso ti panangisarang iti radiasion iti wenno iti asideg ti pagpiknikan. “Ti maregmeg ti beryllium, uray no saan a maisarang iti radiasion,” kinuna ti The European, “ket maysa kadagiti kapigsaan ti sabidongna a kita ti rugit iti industria.”
Kabayatanna, naipadamag nga ag-17,000 a pagkargaan iti radioaktibo a rugit ti naibelleng iti las-ud ti 30 a tawen iti baybay ti Novaya Zemlya, nga inusar dagiti Soviet a lugar a pangsubokan iti nuklear idi rugrugi ti dekada ’50. Mainayon pay, naibelleng iti daytoy kumbeniente a basuraan dagiti radioaktibo a paset dagiti nuklear a submarino ken dagiti parte ti di kumurang a 12 a reactor.
Ginagara man wenno saan, napeggad ti nuklear a polusion. Maipapan iti maysa a submarino a limned iti baybay ti Norway idi 1989, namakdaar ti Time: “Mangibulbulosen daytoy iti cesium-137, maysa a carcinogenic isotope. Agingga iti agdama, ti sumsumngaw ket maibilang a bassit unay tapno mangapektar iti biag iti taaw wenno iti salun-at ti tao. Ngem kargado met ti Komsomolets iti dua a nuklear a torpedo a naglaon iti 13 kilo [29 libra] a plutonium nga addaan iti half-life a 24,000 a tawen ken makasabidong unay nga uray ti bassit laeng ket makapatay. Namakdaar dagiti eksperto a Ruso a mabalin a makabulos ti plutonium iti danum ken agwaras iti nalawa a paset ti taaw iti rugrugi ti 1994.”
Siempre, saan laeng nga idiay Francia ken Russia a parikut ti panagibelleng iti radioaktibo a rugit. Addaan ti Estados Unidos iti “ginabsuon a radioaktibo a rugit ken awanan iti permanente a lugar a pagipempenan iti dayta,” impadamag ti Time. Kunana a sangamilion a bariles a makapapatay a material ti temporario a nakapempen a posible a “mapukaw, matakaw ken mangdadael iti aglawlaw no di umno ti pannakaasikaso dagitoy.”
A kas man la mangiladawan iti daytoy a peggad, maysa a tangke ti nuklear a rugit iti dati a planta ti armas idiay Tomsk, Siberia, ti bimtak idi Abril 1993, a mangipamatmat a mabalin a maulit ti aksidente a napasamak idiay Chernobyl.
Nalawag, aniaman a panangipukkaw iti talna ken talged maibatay iti naipagarup a panaggibus ti nuklear a pangta ket awanan iti natibker a pakaibatayan. Kaskasdi, ti talna ken talged ket asidegen. Kasanotay nga ammo?
[Kahon iti panid 4]
DAGITI NUKLEAR A PAGILIAN
12 ken Umad-adu Pay
DEKLARADO wenno AKTUAL: Belarus, Britania, Estados Unidos, Francia, India, Israel, Kazakhstan, Pakistan, Russia, Sud Africa, Tsina, Ukraine
POSIBLE: Algeria, Argentina, Brazil, Iran, Iraq, Libya, Makin-abagatan a Korea, Makin-amianan a Korea, Syria, Taiwan
[Ladawan iti panid 5]
Mabalin a napeggad uray ti natalna a panangusar iti nuklear nga enerhia
[Credit Line]
Background: U.S. National Archives photo
[Picture Credit Line iti panid 2]
Cover: Stockman/International Stock
[Picture Credit Line iti panid 3]
U.S. National Archives photo